'

Czasy przełomu. Narodziny Urzędu Ochrony Państwa

Szczegóły
Kategoria: ARCHIWUM

Na podstawie dokumentów Sejmu X kadencji, który funkcjonował w okresie 18.06.1989 r. - 25.11.1991r.: druki 202, 201, 223,224,225,306,305, Biuletynu Komisji Administracji i Spraw Wewnętrznych /13/ i Komisji Ustawodawczej /67/ z dnia 7.03.1990 r., stenogramu posiedzenia Sejmu w dniu 6.04.1990 r., ustawy o UOP , uchwały nr 69 RM, Zarządzenia nr 51 Ministra Spraw Wewnętrznych, Instrukcji Przewodniczącego Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej. Nie uzyskano z zasobów archiwalnych Sejmu Biuletynu Komisji Administracji i Spraw Wewnętrznych oraz Ustawodawczej z dnia 15,29 i 30 marca 1990 r., oraz końcowej części stenogramu posiedzenia Sejmu z dnia 6.04.1990 r.W dniu 18 stycznia 1990 r. posłowie: Piotr Polmański, Stanisław Krauz, Jan Kisilczyk; Janusz Okrzsik;  Michał Caputa; Jerzy Koralewski; Andrzej Miłkowski; Adela Dankowska; Bohdan Kopczyński; Włodzimierz Mokry; Jerzy Zimowski; Edward Rzepka; Henryk Wujec; Jarosław Kapsa; Jan Rokita zgłosili projekt ustawy o ochronie bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz bezpieczeństwa obywateli i organach właściwych w tych sprawach.

Jako przedstawicieli w pracach nad ustawą zostali zgłoszeni posłowie Edward Rzepka i Jan Rokita.

Projekt został zredagowany przy udziale Społecznej Rady Legislacyjnej, Społecznego Centrum Inicjatyw Ustawodawczych przy NSZZ "Solidarność" w Krakowie.

Projekt proponował dwa odrębne, podporządkowane Ministrowi Spraw Wewnętrznych urzędy centralne: Komendanta Głównego Policji oraz Szefa Urzędu Ochrony Państwa i podległe im odpowiednio: Policję i Urząd Ochrony Państwa. / druk nr. 202/.

Przewidywano iż z chwilą utworzenia Policji i Urzędu Ochrony Państwa likwidacji ulegają urzędy spraw wewnętrznych, a Służba Bezpieczeństwa i Milicja Obywatelska ulegają rozwiązaniu.

W dniu 7 lutego 1990 r. na ręce Marszałka Sejmu Pana Mikołaja Kozakiewicza " Prezes Rady Ministrów Tadeusz Mazowiecki przedstawił Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej, przyjęte przez Radę Ministrów na posiedzeniu w dniu 5 lutego 1990 roku projekty ustaw:

  1. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych; /druk nr. 223 /
  2. o Policji i Urzędzie Ochrony Państwa; / druk nr. 224 /
  3. o zmianie przepisów o służbie funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej /druk nr 225/.

Do reprezentowania stanowiska Rządu w tych sprawach w toku prac parlamentarnych został upoważniony Wiceprezes Rady Ministrów, Minister Spraw Wewnętrznych " Czesław Kiszczak.

Projekt ustaw o zmianie przepisów o służbie funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej wprowadzał na podstawie art. 1 zmiany w ustawie z dnia 31 lipca 1985 roku : w art.45 dodawał ust.5 w brzmieniu: "Przepisy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy oraz ich rodzin stosuje się do funkcjonariuszy Policji I Urzędu Ochrony Państwa oraz pracowników Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, o których mowa w art. 2."

Na podstawie art.2 :"Z dniem utworzenia Urzędu Ochrony Państwa stosunki służbowe funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa ulegają rozwiązaniu. Rada ministrów na wniosek Ministra Spraw Wewnętrznych podjęty w porozumieniu z Politycznym Komitetem Doradczym, Ustala warunki przyjmowania byłych funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa do służby w Urzędzie Ochrony Państwa lub pracy w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych.".

Na podstawie art. 3.: "Funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa, którzy podejmą służbę w jednostkach organizacyjnych Policji i Urzędu Ochrony Państwa albo pracę w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, zachowują ciągłość służby i stają się odpowiednio funkcjonariuszami Policji i Urzędu Ochrony Państwa lub pracownikami Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.".

Na podstawie art. 4.: "Funkcjonariusze zwolnieni ze służby w Milicji Obywatelskiej i Służbie Bezpieczeństwa, którzy nie podejmą służby jako funkcjonariusze Policji, Urzędu Ochrony Państwa lub pracy w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, zachowują uprawnienia przewidziane dla funkcjonariuszy zwolnionych ze służby na podstawie art.16 ust. 2 pkt 6, chyba że nabyli uprawnienia do zwolnienia ze służby na korzystniejszych warunkach.".

Przewidziano jednocześnie, że warunki przejścia funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa do Urzędu Ochrony Państwa lub Ministerstwa Spraw Wewnętrznych określi Rada Ministrów.

Sejm na 21 posiedzeniu w dniu 9 lutego 1990 r. skierował powyższe projekty ustaw do Komisji: Administracji i Spraw Wewnętrznych oraz Ustawodawczej do rozpatrzenia.

Składy osobowe powyższych Komisji przedstawiały się następująco:

Komisja Administracji i Spraw Wewnętrznych powołana w dniu 2 sierpnia 1989 r.

Skład komisji na koniec X kadencji (25-11-1991):

Zmiany w składzie osobowym w czasie działania komisji: 

 

Komisja Ustawodawcza powołana w dniu 2 sierpnia 1989 r.

Skład komisji na koniec X kadencji (25-11-1991):

Zmiany w składzie osobowym w czasie działania komisji: 

Komisje: Administracji i Spraw Wewnętrznych oraz Ustawodawcza " po rozpatrzeniu tych projektów ustaw - na posiedzeniach w dniach 7, 15, 29 i 30 marca 1990 r., w dniu 30 marca 1990 r. wniosły o ich wprowadzenie do porządku dziennego i uchwalenie.

Wg. Posła Jerzego Zimowskiego jako przewodniczącego podkomisji, istotnym problemem stała się weryfikacja pracowników SB, a być może i policji państwowej. Przyjęto rozwiązanie, ze z chwilą zorganizowania policji państwowej wszyscy milicjanci stają się policjantami. Funkcjonariusze SB zaś z chwilą zorganizowania UOP przestają być pracownikami SB i nie stają się pracownikami UOP. Nawiązanie stosunku służbowego będzie dotyczyć też tych, którzy pracowali w SB do 31 sierpnia 1989 r. Dotyczyło to odmiennej sytuacji funkcjonariuszy SB, a także tych funkcjonariuszy MO, którzy po reorganizacji podejmą pracę w MSW, a także funkcjonariuszy resortowej służby zdrowia. Wychodząc z przesłanek odpowiedzialności indywidualnej / a nie zbiorowej / podjęto decyzję o potrzebie opracowania przejrzystych, szczegółowych i sprawiedliwych zasad weryfikacji kadry MSW. Z tych przyczyn rozwiązanie stosunku służbowego z funkcjonariuszami SB miało następować zgodnie z wynikami weryfikacji prowadzonej na zasadach, które określiła Rada Ministrów. W ten sposób zminimalizowana została groźba przerwania ciągłości ochrony bezpieczeństwa państwa oraz koszty utworzenia UOP. Odrzucono propozycję podporządkowania wywiadu cywilnego wywiadowi wojskowemu, oraz bezpośredniego podporządkowaniu UOP premierowi.

Posłem sprawozdawcą projektów ustaw na 25 posiedzeniu Sejmu w dniu 6 kwietnia 1990 roku był Pan poseł Jerzy Zimowski. Wyjaśnił on problem mocno dyskutowany, emocjonujący Komisje - to czy Urząd Ochrony Państwa powinien istnieć i komu powinien podlegać. Następnie omówił problem najbardziej emocjonujący czyli problem weryfikacji. Cytuję : "Jako zasady weryfikacyjne przyjęliśmy następujące reguły: funkcjonowanie milicji obywatelskiej z chwilą rozwiązania tejże milicji, a będzie ona rozwiązywana z chwilą wejścia w życie ustaw, będą automatycznie funkcjonariuszami policji państwowej. Wprowadzamy tutaj pewien automatyzm ,z jednym wyjątkiem, o którym zaraz powiem. Natomiast z chwilą zorganizowania Urzędu Ochrony Państwa, zostają rozwiązane stosunki służbowe ze wszystkimi funkcjonariuszami Służby Bezpieczeństwa, którzy w dniu 31 lipca 1989 roku byli funkcjonariuszami, pozostawali w służbie bezpieczeństwa. Dotyczy to także tych funkcjonariuszy ,którzy obecnie pracują w Milicji Obywatelskiej. Sięgamy więc do dnia 31 lipca jako do konwencjonalnej daty i z tymi wszystkimi funkcjonariuszami którzy w dniu 31 lipca 1989 r. byli funkcjonariuszami Służby Bezpieczeństwa z chwilą zorganizowania UOP stosunki służbowe z mocy prawa ulegają rozwiązaniu. Przejściowo wprowadzamy jeszcze taki 3 " miesięczny okres na funkcjonowanie starych służb, na zatrudnienie tych funkcjonariuszy jeszcze przez okres 3 miesięcy. Przyjmujemy, że w ciągu tych 3 miesięcy zostanie powołana specjalna komisja weryfikacyjna, która zdecyduje o tym, którzy z funkcjonariuszy byłej Służby Bezpieczeństwa ,którzy chcą się ubiegać o pracę w jednostkach podległych ministrowi spraw wewnętrznych ,do takiej pracy się nadają. Kryteria tej weryfikacji zostawiliśmy Radzie Ministrów, po prostu fachowcy muszą określić zasady, według których będzie przeprowadzona ocena zasadności zatrudnienia w nowym resorcie tych a nie innych byłych funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa.".

Następnie poseł Jan Rokita w imieniu Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego oświadczył, że jego klub będzie popierał projekty wszystkich trzech ustaw przedstawione przez Komisje. Stwierdził ponadto " cytuję: "Po trzecie, my, klub, środowiska, z których się wywodzimy, oczekują, że w związku z tą ustawą nie będzie próby przekształcenia dotychczasowej Służby Bezpieczeństwa czy jakiejś jej części w nowy Urząd Ochrony Państwa. Innymi słowy, że decyzją rządu, decyzją odpowiednich komisji weryfikacyjnych Urząd Ochrony Państwa będzie tworzony od nowa" Oczywiście ta filozofia pełnej weryfikacji, filozofia, powiedziałbym, nawet likwidacji pewnych pionów Służby Bezpieczeństwa, likwidacji jak najdalej posuniętej, musi być trochę inna w przypadku służb pracujących na potrzeby bezpieczeństwa zewnętrznego państwa. Te służby muszą pozostać. Natomiast jest rzeczą niezbędną , ażeby zostały one przeorganizowane w taki sposób, by mogły służyć państwu polskiemu bez względu na to ,z jakiej strony zagrożenie będzie się rodzić. To jest warunek, którego te służby do tej pory nie spełniają w stopniu nawet minimalnym. Cel tych wszystkich oczekiwań , które tutaj precyzuję pod adresem rządu, pod adresem kierownictwa ministerstwa jest jeden " przywrócenie państwu polskiemu nie tylko jego policji, ale również jego służb specjalnych."

Przedstawiciel Parlamentarnego Klubu Lewicy Demokratycznej poseł Stanisław Gabrielki powiedział m.inn. " cytuję: "Kryteria przyjmowania kandydatów do służby Urzędzie Ochrony Państwa, jakie na mocy ustawy ustali Rada Ministrów, uwzględniać powinny tę fundamentalną zasadę odpowiedzialności indywidualnej. Uważamy, że nie mogą wchodzić tu w grę żadne partykularne interesy poza merytorycznymi względami. Liczyć się powinny tylko nadrzędne interesy państwa i społeczeństwa.".

Przedstawiciel Unii Chrześcijańsko " Społecznej poseł Ryszard Zieliński powiedział, cytuję: "Osiągnięciem dyskutowanych przez nas projektów jest z jednej strony rezygnacja ze stosowania odpowiedzialności zbiorowej w stosunku do odchodzących w przeszłość służb tego resortu, ale z drugiej strony wprowadzenie zasady indywidualnej weryfikacji ludzi podejmujących pracę w nowo tworzonych formacjach, przede wszystkim w Urzędzie Ochrony Państwa, co najpełniej umożliwia, ale nie przesądza art. 132 ust. 2 ustawy o Urzędzie Ochrony Państwa. O sposobie wykorzystania tego artykułu przesądzi Rada Ministrów ,podejmując odpowiednie decyzje co do kryteriów weryfikacyjnych.".

W wyniku głosowania na 25 posiedzeniu Sejmu w dniu 6 kwietnia 1990 roku uchwalono ustawę o Urzędzie Ochrony Państwa /Dz. U. 1990 nr 30,poz. 180 /, o Policji /Dz. U. 1990 nr 30, poz. 179 /, o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych / Dz. U. 1990 nr 30, poz. 181/. W rozdziale 10 ustawy o UOP zawarto przepisy przejściowe i końcowe /art. 129 do art. 137 /, związane z rozwiązaniem Służby Bezpieczeństwa i utworzeniem Urzędu Ochrony Państwa. Szczególne znaczenie miały tu : art. 132 , który w ustępie 1 nakazywał Radzie Ministrów ustalenie w drodze rozporządzenia trybu i warunków przyjmowania kandydatów do służby w Urzędzie Ochrony Państwa. Natomiast w art. 133 zapewniał dotychczasowym funkcjonariuszom Służby Bezpieczeństwa a także funkcjonariuszom Milicji Obywatelskiej o których mowa w art. 131 ust. 2, którzy podejmą służbę albo zostaną zatrudnieni w jednostkach organizacyjnych podległych Ministrowi Spraw Wewnętrznych, że zachowają odpowiednio ciągłość służby lub zatrudnienia. Jednocześnie art. 136 ust 2 i 3 w okresie przejściowym zapewniał ciągłość w zakresie stosunku służbowego i wynikających z niego praw i obowiązków. /wspominał o tym poseł Jerzy Zimowski /. Ustawa o UOP weszła w życie w dniu 10 maja 1990 r. i w tym samym dniu premier " Tadeusz Mazowiecki powołał na stanowisko szefa UOP Krzysztofa Kozłowskiego, jego zastępcą został zaś mianowany Andrzej Milczanowski. Równocześnie gen. Henryk Dankowski wydał w imieniu ministra Spraw Wewnętrznych zarządzenie nr 043/90 w sprawie zaprzestania działalności SB. W dniu 21 maja 1990 r. Rada Ministrów przyjęła Uchwałę nr 69 w sprawie trybu i warunków przyjmowania byłych funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa do służby w Urzędzie Ochrony Państwa i w innych jednostkach organizacyjnych podległych Ministrowi Spraw Wewnętrznych oraz zatrudniania ich w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Szczególną wagę miał w niej paragraf 8. Cytuję : §8. 1. Wojewódzka komisja kwalifikacyjna wydaje po­zytywną opinię o kandydacie w razie stwierdzenia, że od­powiada on wymogom przewidzianym dla funkcjonariusza danej służby lub pracownika Ministerstwa Spraw Wewnętrz­nych, określonym w ustawie, oraz powzięcia przekonania, że posiada on kwalifikacje moralne do pełnienia służby, zwłasz­cza że:

  1. w toku dotychczasowej służby nie dopuścił się narusze­nia prawa,
  2. wykonywał swoje obowiązki służbowe w sposób nie naruszający praw i godności innych osób,
  3. nie wykorzystywał stanowiska służbowego do celów pozasłużbowych.

W dniu 25 czerwca 1990 r. Przewodniczący Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej " Krzysztof Kozłowski przedstawił Instrukcję, w której wymienił funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa zobowiązanych do poddania się postępowaniu kwalifikacyjnemu w wypadku zamiaru podjęcia służby w Urzędzie Ochrony Państwa, Policji lub Ministerstwie Spraw Wewnętrznych albo podjęcia zatrudnienia w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Także w tym samym dniu zostaje wydane zarządzenie nr 51 Ministra Spraw Wewnętrznych w sprawie przeprowadzenia oceny byłych funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa wymienionych w Instrukcji Przewodniczącego Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej.

Weryfikację przeprowadzano w lipcu 1990 r. w oparciu o przepisy wydane przez szefa MSW i wicepremiera w rządzie Mazowieckiego "Czesława Kiszczaka. Powstało 49 wojewódzkich komisji kwalifikacyjnych (oraz Komisja Kwalifikacyjna do Spraw Kadr Centralnych) mających za zadanie zweryfikować starających się o pracę w nowych służbach byłych funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa. W ich składzie zasiadali przedstawiciele opozycji i postkomunistów: reprezentanci trzech partii tworzących ówczesną koalicję ("Solidarności", PSL i SD), lokalnych władz, parlamentu, wreszcie wywodzącego się z MO związku zawodowego policjantów; radni, sędziowie i obrońcy w procesach politycznych. W wielu komisjach znaleźli się działacze KPN, Stronnictwa Pracy i ZCHN. Dominujący głos w komisjach należał do przedstawicieli tzw. opozycji demokratycznej, pracowało w nich łącznie 100 posłów i 40 senatorów OKP. Komisją weryfikującą kadry centralne kierował ówczesny zastępca szefa UOP Andrzej Milczanowski, a jej sekretarzem był Wojciech Brochwicz (wówczas używający nazwiska Raduchowski - Brochwicz). Od decyzji Wojewódzkiej Komisji Kwalifikacyjnej lub Komisji Kwalifikacyjnej do Spraw Kadr Centralnych służyło odwołanie do Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej której przewodniczącym był Krzysztof Kozłowski. Proces weryfikacji był dobrowolny. Przystąpiło do niej ok. 14 tysięcy osób. Komisje na podstawie akt osobowych miały sobie wyrobić zdanie na temat danego funkcjonariusza a następnie przeprowadzały z nim rozmowę. 8.681 osób (czyli 61 proc.) przeszło ją pomyślnie, w pierwszej instancji. Decyzje komisji wojewódzkich nie były ostateczne. 4.880 negatywnie zweryfikowanych oficerów odwołało się do Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej, która uchyliła decyzje komisji wojewódzkich w stosunku do 1.800 osób. Ogółem więc spośród 14.038 funkcjonariuszy, pozytywnie zaopiniowano 10.439, natomiast negatywnie " 3.595. Wojewódzkie komisje kwalifikacyjne wydawały, zgodnie z uchwałą nr 69 Rady Ministrów z dnia 21 maja 1990 r., pozytywną opinię o kandydacie w razie stwierdzenia, że odpowiada on wymogom przewidzianym dla funkcjonariusza danej służby lub pracownika Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, określonym w ustawie, oraz powzięcia przekonania, że posiada on kwalifikacje moralne do pełnienia służby, zwłaszcza że:

  1. w toku dotychczasowej służby nie dopuścił się naruszenia prawa,
  2. wykonywał swoje obowiązki służbowe w sposób nie naruszający praw i godności innych osób,
  3. nie wykorzystywał stanowiska służbowego do celów pozasłużbowych.

Do służby w UOP lub w Policji w zasadzie bez weryfikacji przeszli pracownicy pionów:

  • B (tajna obserwacja);
  • T (technika operacyjna);
  • W (kontrola korespondencji);
  • Paszportów (funkcjonariusze SB z wydziałów paszportów wojewódzkich urzędów spraw wewnętrznych przeszli bez weryfikacji do Policji - wydziałów paszportów przy komendach wojewódzkich policji. W kształcie tym istniało to do dnia 07.04.1991 kiedy to rozwiązano wydziały paszportowe Policji a ich funkcjonariusze zostali z mocy prawa zwolnieni ze służby i stali się pracownikami urzędów wojewódzkich które przejęły od Policji sprawy paszportowe).

Także pracownicy ASW zostali poddani weryfikacji co budziło kontrowersje, ponieważ zgodnie z postanowieniem Zarządzenia nr 51/90 Ministra Spraw Wewnętrznych z 25 czerwca 1990 r. w sprawie oceny byłych funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa nigdy takimi funkcjonariuszami nie byli, a Instrukcja Przewodniczącego Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej z 25 czerwca 1990 r. za funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa uznawała " w przypadku ASW " wyłącznie osoby zatrudnione w zamiejscowym Wydziale Bezpieczeństwa Państwa w Legionowie (pkt. 2 lit. "n" cytowanej instrukcji). Przeprowadzonej równolegle weryfikacji w Policji nie przeszło 3028 funkcjonariuszy.

Zakończenie procedury weryfikacyjnej (wszyscy niezweryfikowani funkcjonariusze służb bezpieczeństwa odeszli ze służby do 31 lipca 1990 r.) zakończyło proces zmian MSW.

Szacuje się, że do służby w UOP przeszło ponad 5 tysięcy byłych funkcjonariuszy SB, natomiast w policji mającej ogromne problemy kadrowe, mogło się znaleźć nawet ponad 15 tysięcy. Tak było z całymi wydziałami paszportów, które zostały przeniesione w całości do policji, a były to znacznie rozbudowane struktury. Piotr Niemczyk - sekretarz komisji weryfikacyjnej i Krzysztof Kozłowski wskazywali na braki kadrowe i niechęć młodego pokolenia do pracy w nowo utworzonym Urzędzie Ochrony Państwa. Niektórzy członkowie komisji:

Centralna Komisja Kwalifikacyjna

  • Krzysztof Kozłowski - przewodniczący
  • Andrzej Anklewicz - sekretarz Jan Widacki
  • Jacek Ambroziak
  • Jerzy Ciemniewski
  • Jacek Merkel

UOP istniał do 29.06.2002 roku, kiedy to został zastąpiony poprzez ABW i AW.