Pion polityczny w policji państwowej II RP, istniał niemalże od jej powstania (nie był zatem wytworem sanacji). Pierwszą jednostką odpowiedzialną za tą formę działalności był tzw. Inspektorat DP ("Defensywy Politycznej", tak bowiem eufemistycznie określano działania o charakterze politycznym, stąd też skrót "Defa") w Komendzie Głównej. "W terenie" działał on przez funkcjonariuszy policji śledczej, gdyż nie posiadała własnych jednostek niższego rzędu. Inspektorat przekształcony został następnie w Wydział IVD (będący częścią Wydziału IV KG), podlegający bezpośrednio komendantowi głównemu.

W poszczególnych Okręgowych Urzędach Śledczych powołano tzw. Ekspozytury IVD (podporządkowane Wydziałowi IVD w KG), najniższym zaś szczeblem tej struktury były tzw. "agentury" rozlokowane w powiatach. Głównym przedmiotem zainteresowania tych jednostek były osoby i organizacje: "podejrzane politycznie oraz ruchy polityczno - społeczne o charakterze antypaństwowym i wywrotowym" a także szpiegostwo. Należy pamiętać, że okres kiedy tworzono powyższe struktury, początek lat 20-tych, to czas walki o utrzymanie państwowości polskiej (przede wszystkim z Rosją Radziecką, silnie wspieraną przez miejscowych bolszewików .

Formacja powyższa działała w sposób tajny, jej funkcjonariusze byli nieumundurowani, zajmowali się głównie inwigilacją i śledzeniem określonych wyżej środowisk, czynności wykonawcze (np.: aresztowania) należały głównie do "mundurowych", policjantów policji śledczej. Ekspozytury IV D składały się z 3 referatów:

- informacyjno - sprawozdawczy,

- rejestracyjno - śledczy,

- administracyjno - prawny.

Dwa pierwsze nie istniały w społecznej świadomości, ich siedziby były tajne. Do nich należało prowadzenie działań inwigilacyjnych, jednakże oficjalnie śledztwa w sprawach politycznych prowadził referat administracyjno - prawny. Obsada Ekspozytury IV D składała się z: naczelnika, jego zastępcy, sekretarza, urzędników kancelaryjnych i funkcjonariuszy "służby zewnętrznej" (wywiadowców), współpracujących z konfidentami. Ci ostatni działali niejawnie w środowiskach interesujących pion polityczny, pobierali wynagrodzenie od policji.

W 1923 r. zlikwidowano Wydział IV D i jego ekspozytury, próbując podporządkować pion polityczny organom administracji publicznej (wojewodom, starostom). Powołano wtedy tzw. Służbę Informacyjną, funkcjonującą w ramach administracji rządowej. Próba ta jednak okazała się całkowicie nieudana, co spowodowało powrót policji politycznej do struktur policyjnych. W kwietniu 1924 r. rozporządzeniem ministra spraw wewnętrznych powołano do życia Wydział V KG, odpowiedzialny właśnie za policję polityczną.

Składał się z następujących działów:

- organizacyjno - personalnego

- inspekcyjnego

- ogólnoinformacyjnego

- przestępczości, w jego obrębie wyróżniona zaś referaty odpowiadające za poszczególne "obszary zagrożenia":

a) komunistyczno - wywrotowy

b) ukraiński

c) rosyjski

d) białorusko - litewski

e) niemiecki

f) żydowski

g) czeski

h) zawodowy

i) prasowy

j) związków i organizacji legalnych

k) sekt religijnych

Przy Komendach Okręgowych powstały wtedy Okręgowe Urzędy Policji Politycznej, zaś w powiatach i powiatach miejskich ekspozytury (oddziały) tych urzędów. Cała ta struktura była utajniona, pracownicy pionu politycznego zaś oficjalnie należeli do służby śledczej.

W lipcu 1926 r. doszło do kolejnej reorganizacji - zlikwidowano Wydział V KG, i Okręgowe Urzędy Policji Politycznej oraz ich ekspozytury.

Ich dotychczasowe kompetencje rozdzielono pomiędzy Wydział IV KG, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i wojewodów. Należy tu zwrócić uwagę na to, że formalnej likwidacji pionu politycznego dokonała sanacja, której (jako formacji dążącej do rozszerzenia kontroli nad życiem publicznym) policja polityczna mogła być ze wszech miar przydatna. Likwidację odrębnego pionu policji politycznej, uzasadnia się  tym, że po 1924 r. miała ona zbyt dużą autonomię w stosunku do "ogólnej" .  Nowej władzy mogło też chodzić o to, aby przez takie posunięcie pozbyć się z tego ważnego obszaru, wrogich jej, bądź "niepewnych" funkcjonariuszy.

Po 1926 r. za sprawy polityczne odpowiadał nowo powołany "referat do spraw specjalnych" Wydziału IV KG. Jego podstawowym zadaniem była koordynacja i nadzór nad działaniami policji w zakresie zwalczania ruchów "antypaństwowych i wywrotowych". Działania bezpośrednio zwalczające te ruchy prowadziły Urzędy Śledcze, referat ds. specjalnych tylko je koordynował, mógł jednak w "szczególnie ważnych" sytuacjach przejąć bezpośrednie kierownictwo nad daną sprawą. Referat ten zajmował się także ewidencjonowaniem i rejestrowaniem przestępstw politycznych, gromadzeniem danych na temat organizacji i poszczególnych osób (kartoteki), wydawaniem "Poufnego Przeglądu Inwigilacyjnego" itd. Na niższych szczeblach za sprawy polityczne odpowiadały, jak to było powiedziane już wyżej, Urzędy Śledcze. Nastąpiło zatem połączenie policji śledczej z polityczną. Taka struktura utrzymała się do końca istnienia II RP.

Należy podkreślić dużą skuteczność działań w zakresie policji politycznej w okresie sprawowania władzy przez obóz J. Piłsudskiego.

Przeprowadziła ona liczne aresztowania wśród ukraińskich nacjonalistów, polskiej skrajnej prawicy spod znaku Obozu Narodowo - Radykalnego czy komunistów (np.: na skutek jej działania wielu przywódców powojennej Polski, przed wojną było "pensjonariuszami" zakładów karnych, dotyczy to m.in.: W. Gomułki, B. Bieruta czy E. Ochaba). O wzrastającej aktywności policji politycznej świadczą też liczby. W 1924 r. za przestępstwa przeciwko państwu (główny przedmiot zainteresowania pionu politycznego policji) skazano 294 osoby, w roku 1937 już 3755 osób  (a każde skazanie musiało być poprzedzone wykryciem sprawcy przez policję).

Na uwagę zasługuje także kwestia stosunków pomiędzy pionem politycznym policji państwowej, a Oddziałem II Sztabu Generalnego (potem Głównego), gdyż obie te formacje odpowiadały za kontrwywiad (zwalczanie szpiegostwa). W 1922 r. wydany został ściśle tajny okólnik ministra spraw wewnętrznych, który rozdzielał kompetencje tych dwóch jednostek - zgodnie z nim Oddział II miał zajmować się tylko tymi zagadnieniami w dziedzinie zwalczania szpiegostwa, które były bezpośrednio związane z wojskiem. Pomimo tych uzgodnień w latach 1924 - 26 dochodziło do ciągłych sporów kompetencyjnych między tymi służbami. Po zamachu majowym całość spraw kontrwywiadowczych powierzono wojsku. W 1934 r. zostało zaś wydane rozporządzenie Prezydenta RP o niektórych przestępstwach przeciwko bezpieczeństwu państwa, które zobowiązywało policję do ścisłego współdziałania z Oddziałem II Sztabu Głównego w sprawach o charakterze szpiegowskim.

Źródło:

1.Policja polityczna II RP

2. dr Marek Mączyński  z Katedry Prawa Samorządu Terytorialnego UJ  .  "Policja Państwowa II Rzeczpospolitej- Organizacyjno prawne podstawy funkcjonowania", Wyższa Szkoła Biznesu

National Loius University, Kraków 1997 

3. J. Bardach, B.  Leśniodorski, M. Pietrzak "Historia państwa i prawa polskiego" Wyd. PWN, Warszawa 2004.

4. S. Włodyka , F. Ryszka  "Historia Państwa i prawa Polski" 1918-1939 cz. 2, Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1986.

5. D. Malec, J- Malec "Historia administracji i myśli administracyjnej". Wyd. UJ, Kraków 2003