ODDZIAŁ II SZTABU GŁÓWNEGO (GENERALNEGO) W LATACH 1921-1939.

ZARYS ORGANIZACYJNY I PRZEGLĄD ZAWARTOŚCI INWENTARZA

Redakcja ZBFSOP przytacza za:

Regina Czarnecka - Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 28 z 2006 r.

Budowę struktur wywiadu i kontrwywiadu wojskowego w odrodzonym państwie polskim rozpoczęto 13 listopada 1918 r. od utworzenia w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego (Szt. Gen. WP) Oddziału VI Informacyjnego, w 1919 r. przemianowanego na Oddział II.

W lutym 1919 r. Sztab Generalny WP przekształcony został w Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego (NDWP). Sprawy wywiadowcze (ofensywa) zostały skupione w Oddziale II NDWP, a kompetencje z zakresu służb kontrwywiadowczych (defensywa) rozdzielono pomiędzy NDWP (na obszarze frontowym) i Ministerstwo Spraw Wojskowych (MSWojsk.) (w kraju). W lutym 1920 r. kontrwywiad wojskowy znalazł się w strukturach nowo utworzonego Oddziału II Sztabu MSWojsk. Również w sztabach Dowództw Okręgów Generalnych istniały oddziały II informacyjne, odpowiedzialne za walkę ze szpiegostwem i działalnością antypaństwową na terenie okręgów. W latach 1918-1921 działania kontrwywiadu wojskowego w zakresie zwalczania działalności antypaństwowej wspierała Żandarmeria Wojskowa i Policja Państwowa.

W 1921 r. wraz z zawieszeniem broni na froncie wschodnim i podpisaniem traktatu pokojowego z Rosją sowiecką w Rydze, poważnym zmianom uległa organizacja Wojska Polskiego, w tym wywiadu i kontrwywiadu wojskowego, które miały być dostosowane do pracy w warunkach pokojowych. 7 stycznia 1921 r. ukazał się dekret Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego o organizacji najwyższych władz wojskowych na stopie pokojowej(1).

Ustanowił on nową organizację MSWojsk. oraz dwustopniową Radę Wojenną - pełną i ścisłą. Dekret nakazywał utworzenie Sztabu Generalnego WP wchodzącego w skład MSWojsk. Organizacja nowego Sztabu Generalnego WP na stopie pokojowej miała opierać się na pracy pięciu oddziałów, utworzonych w miejsce zlikwidowanego NDWP i Sztabu MSWojsk.(2).  Oddział II NDWP miał początkowo przejść do Oddziału IIa Biura Ścisłej Rady Wojennej(3), lecz w wyniku ostatecznej reorganizacji w maju 1921 r. wraz Oddziałem II Sztabu MSWojsk. Został przekształcony w Oddział II Sztabu Generalnego WP(4). W myśl dekretu Naczelnego Wodza do jego kompetencji miały należeć sprawy dotyczące informacji defensywnej oraz " zgodnie z potrzebami i wytycznymi ścisłej Rady Wojennej - informacji ofensywnej, a także sprawy organizacji i działalności wojskowych przedstawicielstw zagranicznych i armii obcych(5).

22 czerwca 1921 r. Minister Spraw Wojskowych gen. Kazimierz Sosnkowski wydał rozkaz regulujący organizację wojskowych służb informacyjnych na czas pokoju. Cała służba informacyjno-wywiadowcza (ofensywna i defensywna) została scentralizowana w Oddziale II Szt. Gen. WP. Tylko część zadań dotyczących kontrwywiadu politycznego przekazano samodzielnym referatom informacyjnym (SRI) Dowództw Okręgów Korpusów (DOK) I-X i Policji Państwowej (służby zajmujące się ochroną granic, tj. utworzony w 1924 r. dla ochrony granicy wschodniej Korpus Ochrony Pogranicza (KOP) i powołana w 1928 r. Straż Graniczna posiadały własne służby informacyjne, ale odgrywały one wobec Oddziału II Sztabu Generalnego WP rolę pomocniczo-uzupełniającą).

23 czerwca 1921 r. ukazał się rozkaz Sztabu Generalnego L.24343/II podpisany przez p.o. szefa Sztabu Generalnego WP gen. por. Władysława Sikorskiego, który ustalił etat i zakres pracy oraz pierwszą strukturę organizacyjną Oddziału II Sztabu Generalnego WP na stopie pokojowej(6).  Do jego zadań należały: organizacja służby informacyjnej, szkolenie personelu informacyjnego, zdobywanie i opracowywanie wiadomości wywiadowczych, dostarczanie informacji władzom wojskowym i cywilnym, unowocześnianie metod i środków działania służby informacyjnej, przygotowanie planów sprawnego funkcjonowania służby informacyjnej przy przejściu ze stanu pokojowego do stanu wojny oraz zabezpieczenie państwa przed wywiadem obcym(7).

Proces tworzenia się podstaw nowej organizacji Sztabu Generalnego WP na stopie pokojowej został formalnie zatwierdzony rozkazem Oddziału I Sztabu Generalnego WP L.4900/Org. z 10 sierpnia 1921 r.(8). Struktura organizacyjna Oddziału II przedstawiała się następująco:

• Szef Oddziału II
• Zastępca
• Wydział I Organizacyjny
• Referat Organizacyjny
• Referat Personalny
• Referat Wyszkolenia
• Referat Finansowy(9)
• Referat Prasy Obcej
• Referat Szyfrów Własnych
• Wydział II Ewidencyjny
• Referat Wschodni(10)
• Referat Zachodni(11)
• Referat Północny(12)
• Referat Południowy(13)
• Referat Statystyczny
• Referat Narodowościowy(14)
• Wydział III Wywiadowczy
• Referat "A" Techniki Wywiadu (15)
• Referat "B" Centralna Agentura (16)
• Referat "C" Kontrwywiadu(17)
• Referat "D" Radiowywiadu, Szyfrów Obcych i Techniki
• Operacyjnej(18)
• Adiutantura
• Kancelaria Oddziału II
• Ekspozytury Oddziału II Sztabu Generalnego nr 1-6 w Wilnie, Warszawie, Poznaniu, Krakowie, Lwowie i Brześciu n. Bugiem
• Wojskowe placówki dyplomatyczne za granicą.

W 1921 r. w centrali Oddziału II, która mieściła się w budynku Sztabu Generalnego na Placu Saskim w Warszawie, pracowało 64 oficerów, 12 podoficerów, 1 chorąży i 20 urzędników(19). Pierwsza obsada personalna Oddziału II przedstawiała się następująco: szef - ppłk Ignacy Matuszewski, z-ca szefa - płk Lucjan Sikorski, szef Wydziału Organizacyjnego - mjr Bolesław Sikorski, szef Wydziału Ewidencyjnego - mjr Tadeusz Schaetzel, szef Wydziału Wywiadowczego - mjr Kazimierz Kleszczyński(20). Do listopada 1921 r. w Oddziale II działała Komisja Likwidacyjna Defensywy Wojskowej.

Wydział Organizacyjny zajmował się organizacją i funkcjonowaniem służb informacyjnych, tworzeniem i likwidacją wewnętrznych oraz zagranicznych komórek wywiadu i ich obsadą personalną, przygotowywaniem służby informacyjnej na wypadek wojny, prowadzeniem budżetu

Oddziału II, studiowaniem i analizą prasy i wydawnictw państw obcych (tzw. biały wywiad), a także opracowywaniem i zabezpieczaniem szyfrów własnych. Do zakresu jego czynności należało również organizowanie kursów informacyjno-wywiadowczych i radio-szyfrowych oraz prowadzenie wykładów w szkołach wojskowych i cywilnych organach bezpieczeństwa. Oficerowie Oddziału II uczestniczyli w ćwiczeniach WP z udziałem attaché wojskowych państw obcych oraz w podróżach taktycznych Wyższej Szkoły Wojennej.

Wydział Ewidencyjny prowadził prace rejestracyjne i analityczno-studyjne oraz zajmował się kwestią narodowościową. Gromadził, opracowywał, analizował i oceniał pod względem wiarygodności materiały przekazane przez Wydział Wywiadowczy oraz opracowywał informacje pochodzące z: ekspozytur Oddziału II i oddziałów informacyjnych DOK I-X(21), attachatów wojskowych, placówek wywiadowczych, od różnych instytucji wojskowych i cywilnych, organizacji społecznych, od osób prywatnych oraz z prasy i wydawnictw zagranicznych. Aby sprostać tym zadaniom Wydział Ewidencyjny został znacznie rozbudowany o nowe komórki, jak Referat Traktatowy i Referat Ogólny. Ważną pozycję w Wydziale Ewidencyjnym zajmował Referat Narodowościowy, ponieważ problem mniejszości narodowych zamieszkujących tereny II Rzeczypospolitej miał istotne znaczenie dla sytuacji wewnętrznej i polityki zagranicznej państwa polskiego.

Zadaniem najważniejszej komórki w Oddziale II Szt. Gen. - Wydziału Wywiadowczego - było zorganizowanie wywiadu ofensywnego wobec państw sąsiadujących z Polską, prowadzenie kontrwywiadu, a także zwalczanie dywersji obcej i wpływów komunistycznych w wojsku.

W 1921 r. podstawowe zadania wywiadowcze w tym Wydziale realizowała Centralna Agentura (Referat "B"). Systematycznie rozbudowywana, zaczęła pełnić funkcje kierownicze w Oddziale II. W 1922 r. składała się z 7 podreferatów: werbunku agentury, wywiadu specjalnego, organizacyjnego, "Wschód" (ZSRR, Litwa), "Zachód" (Niemcy), "Północ" (Łotwa, Estonia), "Południe" (Austria, Czechosłowacja, Węgry) oraz Kancelarii, Kasy i 2 biur fotograficznych. Jej głównymi zadaniami były: prowadzenie wywiadu głębokiego(22), koordynacja pracy ekspozytur w zakresie wywiadu płytkiego, nawiązanie kontaktów i współpracy z wywiadami wojskowymi państw sojuszniczych(23), werbowanie agentów i ich ewidencja, prowadzenie dossier agentów i konfidentów oraz ich szkolenie, kontrola placówek wywiadowczych oraz opracowywanie instrukcji wywiadowczych. Z chwilą rozwinięcia pracy wywiadowczej przez ekspozytury i placówki wywiadowcze organizacja Centralnej Agentury uległa uproszczeniu. Z czterech podreferatów geograficznych pozostawiono dwa o fundamentalnym znaczeniu dla interesów Polski - "Wschód" ("B1") i "Zachód" ("B2") oraz Kancelarię, Kasę i Biuro Fotograficzne. Podreferat "B1" prowadził wywiad w ZSRR(24), na Litwie, w Czechosłowacji i Austrii (zaniechany w 1923 r.). Podreferat "B2" prowadził wywiad w Niemczech. Zadania kontrwywiadowcze w Wydziale Wywiadowczym realizował Referat "C" Zabezpieczenia Tajemnicy Wojska.

Wszystkie zmiany dokonane w strukturze wewnętrznej Oddziału II w latach 1922-1923 znalazły odbicie w rozkazie z 15 października 1923 r. zatwierdzającym tymczasową organizację i zadania Oddziału II Sztabu Generalnego WP(25). W 1923 r. Oddział II liczył 58 oficerów. Jego szefem był ppłk Michał Bajer. Szefem Wydziału Organizacyjnego był mjr Jan  Hulewicz, następnie - mjr Tadeusz Trapszo. Szefem Wydziału Ewidencyjnego był płk Wacław Jędrzejewicz, następnie - płk Wacław Piekarski. Szefem Wydziału Wywiadowczego był ppłk Ludwik Bociański(26).

W latach 1924-1925 Wydział Wywiadowczy uległ ponownej reorganizacji.

Kompetencje centrali wywiadu w Oddziale II zostały sprowadzone do funkcji koordynacyjnych i kontrolnych wobec placówek wywiadowczych. Centralna Agentura została przekształcona w Referat "Ofensywa" (27), a następnie w Referat Służby Wywiadowczej, który dzielił się na dwie komórki ofensywne - "Wschód" (ZSRR) i "Zachód" (Niemcy). Państwa bałtyckie, głównie Litwa, miały pozostać w zainteresowaniu Referatu "Wschód", a państwa południowe - Referatu "Zachód". Utworzenie tych dwóch komórek wskazywało najważniejsze kierunki aktywności polskich służb specjalnych II Rzeczypospolitej. Ponadto w skład Wydziału Wywiadowczego wchodziły: Referat Planowania Dywersji, Referat Zabezpieczenia Tajemnicy Wojska (Kontrwywiadu), Referat Szyfrów Obcych i Służby Podsłuchowej, Referat Służby Technicznej.

1 lutego 1925 r. powołano Samodzielny Referat Ligi Narodów(28), który przejął kompetencje Wojskowego Biura Ligi Narodów w Sztabie Generalnym WP. Referat ten zajmował się obroną interesów polskich sił zbrojnych na forum Ligi Narodów i innych organizacji międzynarodowych. Szefem referatu został mianowany płk Stanisław Künstler.

Pierwsza organizacja Oddziału II ze wspomnianymi korektami przetrwała do końca 1926 r. Po przewrocie majowym i dojściu do władzy marszałka Józefa Piłsudskiego nastąpiła reorganizacja naczelnych władz wojskowych. Dekretem z 2 sierpnia 1926 r.(29)  ustanowiono Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych, któremu podporządkowano Sztab Generalny WP, przemianowany w grudniu 1928 r. na Sztab Główny(30). Generalny Inspektor Sił Zbrojnych i jednocześnie Minister Spraw Wojskowych marszałek Józef Piłsudski przejawiał osobiste zainteresowanie wywiadem wojskowym, co wywarło istotny wpływ na działalność, organizację i obsadę personalną Oddziału II, którego nowym szefem został mianowany płk Tadeusz Scheatzel.

Na mocy rozkazu Oddziału I L. 7313 z 13 października 1926 r.(31) i zarządzenia szefa sztabu L.1108 z 8 marca 1927 r. uległa zmianie organizacja wewnętrzna Sztabu Generalnego WP. W myśl tych rozkazów zakres zadań Oddziału II przedstawiał się następująco: organizacja wojskowej służby informacyjnej wewnątrz państwa i wojskowych placówek zagranicą, inspekcja i kontrola działalności organów informacyjnych (wywiadowczych), mobilizacja Oddziału II i placówek zagranicznych, przygotowanie programów szkolenia służby wywiadowczej w wojsku, prowadzenie ewidencji i spraw osobowych oficerów Oddziału II i podległych organów oraz gromadzenie dossier agentów, zestawienie preliminarza budżetowego funduszu dyspozycyjnego Oddziału II, przygotowanie szyfrów na czas wojny, analiza funkcjonowania państw obcych z punktu widzenia wojskowego, przygotowanie wydawnictw dotyczących armii obcych, udzielanie informacji attaché wojskowym obcym i własnym, sprawy wywiadu ofensywnego, radiowywiad i rozwiązywanie szyfrów obcych, wywiad techniczny we współpracy z Instytutem Gazowym, prowadzenie Biura Fotograficznego, zabezpieczenie wojska (kontrwywiad), opracowywanie zarządzeń dotyczących zabezpieczenia tajemnicy wojskowej, zwalczanie szpiegostwa i ewidencja szpiegostwa obcego, studium stosunków narodowościowych wewnątrz armii, sprawy zakupów zagranicznych.

W trakcie zmian organizacyjnych wprowadzonych w Sztabie Generalnym WP w latach 1926-1929 w Oddziale II w zasadzie utrzymano trzy podstawowe piony - organizacyjny, wywiadowczy i ewidencyjny. Dużym przeobrażeniom uległ Wydział Ewidencyjny, który zmienił nazwę na Wydział Studiów. Rosnące zapotrzebowanie na aktualne wiadomości na temat "wielkich sąsiadów" spowodowało przekształcenie Referatu Wschodniego i Referatu Zachodniego w dwie komórki studyjne:

- Samodzielny Referat "Rosja" i Samodzielny Referat "Niemcy". Miały one zajmować się analizą sytuacji w ZSRR i Niemczech pod względem wojskowym i polityczno-ekonomicznym. Pozostałymi państwami zajął się nowoutworzony Referat Studiów Ogólnych(32). Referat Narodowościowy został przeniesiony do Wydziału Wywiadowczego, a referaty Statystyczny oraz Południowy i Północny uległy likwidacji. Referat Ogólny zamieniono w Samodzielny Referat Ogólny z następującymi zadaniami:

kontakty Oddziału II z instytucjami państwowymi i przedstawicielstwami zagranicznymi w Polsce, kierowanie pracą polskich attachatów za granicą, opieka nad attaché wojskowymi państw obcych, organizacja wyjazdów zagranicznych i stażów oficerów Oddziału II, uczestnictwo w ćwiczeniach wojskowych z udziałem delegacji wojskowych innych państw. Istotne znaczenie w pracy tego referatu miało udzielanie informacji attachatom państw obcych w Warszawie na temat Wojska Polskiego.

Z Referatu Traktatowego powstał Samodzielny Referat Traktatowo-Tranzytowy, który następnie, wraz z Samodzielnym Referatem Ligi Narodów, wszedł w skład nowo utworzonego Wydziału IV Traktatowego. Zajmował się on opiniowaniem wszelkich umów Polski z innymi państwami z punktu widzenia wojska oraz udziałem przedstawicieli WP w organach Ligi Narodów, a także kwestią Wolnego Miasta (WM) Gdańska.

W 1928 r. Oddział II Sztabu Generalnego WP liczył 47 oficerów, 64 podoficerów i 37 urzędników.

W latach 1929-1930 przeprowadzono gruntowną reorganizację centrali Oddziału II Sztabu Głównego. W jej wyniku ostatecznie rozdzielono sprawy wywiadu i kontrwywiadu wojskowego. Było to związane z kolejną reorganizacją Sztabu Głównego zatwierdzoną na mocy rozkazu L.999/Org. z 2 marca 1929 r.(33) Szczegółowy zakres czynności poszczególnych komórek organizacyjnych w Sztabie Głównym został określony w załączniku do tego rozkazu L.1111/Org/29 (34). Organizacja Oddziału II została uregulowana odrębnym rozkazem L.7000/Org. T.O. "Składy osobowe Oddziału II Szt. Gł. na czas pokoju"(35) i przedstawiała się następująco:

• Wydział I Organizacyjny
• Referat Organizacyjno " Personalno - Mobilizacyjny
• Referat Budżetowy
• Kancelaria
• Kreślarnia
• Wydział II a Wywiadu
• Referat "Wschód"
• Referat "Zachód"
• Referat Radiowywiadowczy (Biuro Szyfrów)
• Referat Techniczny
• Wydział II b Ochrony Tajemnicy
• Referat Kontrwywiadowczy
• Referat Ochrony
• Referat "J"
• Referat Ogólny
• Referat Narodowościowy
• Wydział III Studiów (Ewidencyjny)
• Referat "Rosja"
• Referat "Niemcy"
• Referat "Studiów Ogólnych"
• Referat Przemysłowy
• Referat Organizacyjno-Ewidencyjny
• Biblioteka
• Wydział IV Traktatowy
• Referat Traktatowy
• Referat Gdański
• Referat Ligi Narodów
• Samodzielny Referat Ogólny
• Ekspozytura Nr 2 Oddziału II Sztabu Głównego w Warszawie. Oddziałowi II Sztabu Głównego podlegały: Ekspozytura Nr 3 w Bydgoszczy i Ekspozytura Nr 4 w Katowicach, a poprzez Szefostwo Wywiadu - KOP oraz Ekspozytura Nr 1 w Wilnie i Ekspozytura Nr 5 we Lwowie, a także Wydział Wojskowy Komisariatu Generalnego RP w Wolnym Mieście Gdańsku. Szefowi Sztabu Głównego przez szefa Oddziału II podlegały attachaty wojskowe zagranicą.

W latach 1930-1935 Sztab Główny pracował w bardzo trudnych warunkach, zmniejszono tempo oraz zakres wykonywanych prac, a w oddziałach zlikwidowano wydziały i wprowadzono samodzielne referaty.

Zmiany w Sztabie w niewielkim stopniu objęły Oddział II. Według rozkazu L.6056/II z 13 lipca 1933 r. Oddział II liczył: 47 oficerów, 64 podoficerów, 2 urzędników i 7 niższych funkcjonariuszy, a jego ekspozytury terenowe - 30 oficerów. Oddział II rozporządzał ponadto 80 oficerami służby zewnętrznej(36).  Główną rolę w odgrywał Wydział Wywiadowczy (II a) kierowany przez ppłk. Stefana Mayera, w którym szefem wywiadu wojskowego był płk Wilhelm Heinrich, a szefem kontrwywiadu wojskowego - mjr Stanisław Szaliński. Najważniejszymi komórkami Wydziału II a były Referat "Wschód"(37) i Referat "Zachód"(38). Prowadziły one wywiad w ZSRR i Niemczech oraz WM Gdańsku i na Litwie. Obejmował on również państwa posiadające wspólną granicę lądową lub morską z Niemcami i ZSRR, a także państwa interesujące Polskę z punktu widzenia wojskowego. W latach 30. w Oddziale II wzrosło znaczenie radiowywiadu. Z Wydziału II a wyodrębniono Biuro Szyfrów i utworzono samodzielny urząd nazwany Biurem Szyfrów i Radiowywiadu, którym kierował ppłk Gwidon Langer. W jego skład wchodziły: Referat Szyfrów Własnych(39), Referat Radiowywiadu na ZSRR (radiostacje w Warszawie, Lidzie, Równym i Kołomyi), Referat Szyfrów Rosyjskich, Referat Radiowywiadu na Niemcy (radiostacje w Starogardzie, Poznaniu i Krzesławicach pod Krakowem), Referat Kontrwywiadu Radiowego oraz grupy podsłuchowe w terenie. W 1935 r. wyłączono ze struktury Wydziału IIa Referat Techniczny i utworzono Samodzielny Referat Techniczny. Zajmował się on m.in. przygotowywaniem odpowiednich dokumentów dla agentów, dostarczaniem centrali i placówkom wywiadowczym środków chemicznych do tajnopisów oraz materiałów fotograficznych. W 1939 r. został znacznie rozbudowany i przekształcony w Instytut Techniczny z szefem kpt. Janem Harskim (następnie mjr. Władysławem Parlandem i płk Stanisławem Gano).

Kolejne zmiany w strukturze Oddziału II to likwidacja Wydziału IV Traktatowego. Zrezygnowano też z odrębnego Wydziału III Studiów tworząc: Samodzielny Referat "Rosja", kierowany przez mjr. Szczęsnego Chojnackiego i Samodzielny Referat "Niemcy", którego szefem był mjr Wincenty Sobociński (zastąpił attaché wojskowego w Berlinie Antoniego Szymańskiego) oraz Samodzielny Referat Studiów Ogólnych. W latach 1937-1939 ponownie utworzono Wydział Studiów (IV), w skład którego weszły wyżej wymienione samodzielne referaty.

W 1936 r., w związku z podjęciem prac nad planem rozbudowy armii, wzrosła pozycja Sztabu Głównego, którego nowym szefem został mianowany gen. Wacław Stachiewicz. Sztab Główny stał się organem pracy Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego w zakresie przygotowania sił zbrojnych do obrony państwa.

W połowie lat 30. Oddział II realizował następujące zadania: organizacja wojskowej służby informacyjno-wywiadowczej i szkolenie w tym zakresie, ewidencja i sprawy personalne oficerów Oddziału II oraz gromadzenie dossier agentów, sprawy budżetowe Oddziału II i placówek wywiadowczych, wywiad ofensywny i radiowywiad, rozwiązywanie szyfrów obcych, badanie stosunków narodowościowych w wojsku, ochrona tajemnicy wojskowej, analiza działalności wywiadów i armii obcych, przekazywanie informacji dotyczących WP attaché wojskowym polskim i państw obcych, biały wywiad, wydawanie opinii w zakresie handlu bronią, sprawy dotyczące interesów Polski na terenie WM Gdańska, sprawy odznaczeń osób wojskowych państw obcych orderami polskimi, staże oficerów obcych w Polsce i oficerów polskich za granicą(40).

W latach 1936-1939 Oddział II podjął dodatkowe studia nad potencjałami gospodarczo-wojskowymi III Rzeszy i ZSRR. W latach poprzedzających wybuch wojny rozbudowano w Oddziale II dział dywersji w celu koordynowania akcji wywiadowczych i dywersyjnych na Śląsku Zaolziańskim i Rusi Podkarpackiej. W 1937 r. na życzenie szefa Sztabu Głównego powołano do życia Wydział Planowania Wywiadu i Dywersji Wojennej (III), na którego czele stanął płk J. Skrzydlewski. W skład Wydziału III wchodziły Referaty: Planowania Dywersji Wojennej oraz Propagandy. Również Wydział II b Kontrwywiadu został rozbudowany. Największe znaczenie miał nadal Wydział II a Wywiadu ze zwiększoną liczbą placówek wywiadowczych. Szefem Wydziału był mjr Tadeusz Szumowski. W 1939 r., wobec realnego zagrożenia napaścią ze strony III Rzeszy, utworzono Samodzielny Referat Sytuacyjny "Niemcy", którego zadaniem było śledzenie sytuacji w Niemczech i przedstawianie codziennych komunikatów dla szefa Sztabu Głównego(41).

Stan kadry w centrali Oddziału II tuż przed wybuchem wojny wahał się od 100 do 250 oficerów i około 500 pracowników cywilnych oraz obejmował kilkadziesiąt osób zatrudnionych w ekspozyturach terenowych(42). Na stanowisku szefa Oddziału II płk. Tadeusza Pełczyńskiego zastąpił płk Józef Smoleński. Szef Oddziału II od 1937 r. miał dwóch zastępców - płk. Józefa Englichta i płk. Jerzego Ciastonia. Szefowi Oddziału II bezpośrednio podlegały: Biuro Szyfrów i Samodzielny referat Ogólny. Sprawował on również zwierzchnictwo nad Szefostwem Wywiadu KOP. Pierwszemu zastępcy podlegał Wydział IV Studiów, Biblioteka i Kreślarnia. Drugiemu zastępcy podlegały: Wydział Ogólny, Wydział II a i Wydział II b (w tym Centralna Kartoteka i Centralna Agentura), Wydział III Planowania Wywiadu i Dywersji oraz Kancelaria i Archiwum(43).

Ostatnia struktura organizacyjna Oddziału II Sztabu Głównego z sierpnia 1939 r. przedstawiała się następująco(44):

• Szef Oddziału II
• I zastępca szefa Oddziału
• II zastępca szefa Oddziału
• Wydział Ogólny
• Referat Organizacyjno-Personalny
• Referat Wyszkoleniowy
• Referat Budżetowy
• Kancelaria
• Archiwum
• Wydział II a Wywiadowczy
• Referat "Wschód"
• Referat "Zachód"
• Wydział II b Kontrwywiadowczy
• Referat Ogólny
• Referat Kontrwywiadowczy
• Referat Ochrony
• Referat Narodowy
• [Referat Inspekcji]
• Referat Centralnej Agentury
• Centralna Kartoteka
• Wydział III Planowania Wywiadu
• Referat Planowania Wywiadu
• Referat Planowania Dywersji
• Referat Planowania Propagandy
• Wydział IV Studiów
• Samodzielny Referat "Niemcy"
• Samodzielny Referat "Rosja"
• Samodzielny Referat Studiów Ogólnych
• Biuro Szyfrów i Radiowywiadu
• Referat B.S.1.
• Referat B.S.2
• Referat B.S.3
• Referat B.S.4
• Samodzielny Referat Ogólny
• Samodzielny Referat Techniczny (Instytut Techniczny)
• Samodzielny Referat Sytuacyjny "Niemcy".

W latach 1921-1939 funkcję szefa Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) WP kolejno pełnili: płk Ignacy Matuszewski, płk Michał Bajer, płk Jerzy Ferek-Błeszczyński, płk Tadeusz Schaetzel, płk Teodor Furgalski, płk Tadeusz Pełczyński, płk Jerzy Englisch i płk Józef Smoliński.

W dniu napaści hitlerowskich Niemiec na Polskę 1 września 1939 r. Prezydent RP ogłosił dekret "O sprawowaniu zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi, organizacją naczelnych władz wojskowych i o komisarzach cywilnych do chwili mianowania naczelnego wodza"(45). Sztab Główny jako organ pracy generalnego inspektora sił zbrojnych przestał istnieć.

Poszczególne oddziały Sztabu Głównego wydzieliły ze swego składu elementy organizacyjne dla Sztabu Naczelnego Wodza. W składzie Sztabu Naczelnego Wodza utworzono Oddział II, podporządkowany na czas wojny szefowi Sztabu Naczelnego Wodza, gen. Wacławowi Stachiewiczowi(46). Rozbicie głównych sił polskich i wkroczenie Armii Czerwonej 17 września 1939 r. na terytorium II Rzeczypospolitej spowodowały ewakuację Sztabu Naczelnego Wodza do Rumunii, gdzie jego członkowie zostali internowani.

Organizacja terenowych struktur Oddziału II Sztabu Generalnego WP dostosowana była do potrzeb wojskowej służby wywiadowczej(47). Prowadzeniem wywiadu płytkiego(48) zajmowały się ekspozytury Oddziału II. Miejsce postoju, strefy działania i zadania dla poszczególnych ekspozytur ustalał szef Oddziału II. Zakres działania ekspozytur obejmował wywiad zaczepny na terenie wyznaczonym dla danej ekspozytury, sięgającym do 250 km w głąb terytorium państw ościennych i w pasie przygranicznym.

Szczegółowy zakres działania ekspozytur został określony w rozkazie ministra spraw wojskowych gen. Kazimierza Sosnkowskiego z 12 sierpnia 1921 r. Obejmował on: prowadzenie wywiadu ofensywnego na wyznaczonym terenie w myśl instrukcji Sztabu Generalnego WP, opracowywanie i ewidencję materiałów informacyjnych, ewidencję sił zbrojnych państw pozostających w bezpośrednim zainteresowaniu ekspozytury oraz kontrwywiad ofensywny na przedpolu państw sąsiednich(49).

W drugiej połowie 1921 r. Sztab Generalny WP rozpoczął przejmowanie od likwidowanego Oddziału II NDWP jego terenowych organów wywiadu tj. ekspozytur(50). Pod koniec 1921 r. działały następujące ekspozytury Oddziału II Sztabu Generalnego WP: Nr 1 w Wilnie, Nr 2 w Warszawie(51), Nr 3 w Poznaniu (w 1930 r. przeniesiona do Bydgoszczy), Nr 4 w Krakowie (w 1930 r. przeniesiona do Katowic), Nr 5 we Lwowie, Nr 6 w Brześciu n. Bugiem (1 czerwca 1926 r. podporządkowana Ekspozyturze Nr 1 w Wilnie).

Początkowo wszystkie ekspozytury terenowe Oddziału II Sztabu Generalnego WP miały podobną strukturę organizacyjną. Składały się z referatu wywiadowczego i oficera gospodarczego oraz kancelarii. Z czasem ich organizacja wewnętrzna i zadania zostały rozbudowane na mocy rozkazów Oddziału II z 10 kwietnia 1927 r., 24 czerwca 1929 r. i L.5100/II z 1930 r.(52).  W 1930 r. organizacja ekspozytur przedstawiała się następująco: szef ekspozytury, Referat Organizacyjny, Referat Studiów (Ewidencyjny), Referat Kontrwywiadowczy, Kancelaria i Laboratorium Techniczne(53). Teren działania ekspozytur był podzielony na odcinki, na których rozwinięto sieć podległych posterunków oficerskich i placówek agenturalnych. Ich liczba, miejsce postoju, składy osobowe, wyposażenie i zadania ustanawiał szef danej ekspozytury. Ekspozytury Oddziału II można podzielić na dwie grupy: Nr 3 w Poznaniu (Bydgoszczy) i Nr 4 w Krakowie (Katowicach), prowadzące wywiad ofensywny przeciwko Niemcom oraz Nr 1 w Wilnie, Nr 5 we Lwowie i Nr 6 w Brześciu n. Bugiem, prowadzące wywiad przeciwko ZSRR. Ponadto Ekspozytura Nr 1 zajmowała się wywiadem na terenie Litwy, a Ekspozytura Nr 4 prowadziła wywiad w Czechosłowacji.

Początkowo wszystkie ekspozytury podlegały bezpośrednio szefowi Oddziału II przez Wydział Wywiadowczy, następnie Wydział II a(54). Tylko Ekspozytura Nr 2 w Warszawie podlegała zastępcy szefa Oddziału II. Z chwilą powstania na granicy wschodniej w 1924 r. Korpusu Ochrony Pogranicza uległa zmianie organizacja wywiadu płytkiego na wschodzie Polski. Utworzono sieć placówek wywiadowczych KOP i podporządkowano je ekspozyturom Nr 1 w Wilnie i Nr 5 we Lwowie, a kierownicy tych ekspozytur podlegali od 1933 r. szefowi Oddziału II Sztabu Głównego nie bezpośrednio, lecz poprzez Szefostwo Wywiadu KOP w Warszawie(55). Pracownicy tych Ekspozytur pozostali jednak na etatach Oddziału II Sztabu Głównego.

Tuż przed wybuchem wojny Ekspozyturę Nr 4 przeniesiono ponownie z Katowic do Krakowa oraz utworzono nową Ekspozyturę Nr 6 w Łodzi. W 1939 r. działały następujące organy terenowe Oddziału II Sztabu Głównego:

• Ekspozytura Nr 1 w Wilnie - szef mjr Edmund Piotrowski. Podlegały jej placówki wywiadowcze KOP nr 1-6 w Grodnie, Wilnie, Głębokiem, Mołodecznie (Wilejce), Stołpcach i Łunińcu;
• Ekspozytura Nr 5 we Lwowie - szef mjr Józef Bińkowski. Podlegały jej placówki wywiadowcze KOP nr 7-12 w Sarnach, Równem, Czortkowie, Tarnopolu, Stryju (Iwieńcu) i Jaśle;
• Ekspozytura Nr 3 w Bydgoszczy - szef mjr Jan Żychoń. Podlegały jej posterunki oficerskie nr 1-7 w Mławie, Grudziądzu, Starogardzie, Poznaniu, Lesznie, Białymstoku i WM Gdańsku(56), placówki wywiadowcze mieszczące się na terenie III Rzeszy w konsulatach RP w Pile i Kwidzynie oraz Referat Informacyjny Wydziału Wojskowego Komisariatu Generalnego RP w WM Gdańsku;
• Ekspozytura Nr 4 w Krakowie - szef mjr Stanisław Kuniczak. Podlegały jej posterunki oficerskie w Cieszynie, Chorzowie i Nowym Targu;
• Ekspozytura Nr 6 w Łodzi. Podlegały jej posterunki oficerskie w Ostrowie Wielkopolskim i Częstochowie.

Na granicy zachodniej ekspozyturom w zakresie służby wywiadowczej podporządkowane były placówki informacyjne Straży Granicznej. W sferze działalności kontrwywiadowczej placówki terenowe Oddziału II stale współpracowały z organami Policji Państwowej, Żandarmerią Wojskową i samodzielnymi referatami informacyjnymi DOK. Szczególną rolę w prowadzeniu wojskowego wywiadu głębokiego odgrywały w okresie II Rzeczypospolitej attachaty wojskowe usytuowane na terenie polskich placówek dyplomatycznych zagranicą. Formalnie podlegały one szefowi Sztabu, faktycznie były podporządkowane jego Oddziałowi II(57). Kandydaci na stanowiska attaché wojskowych byli uzgadniani z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, gdyż wchodzili oni w skład korpusu dyplomatycznego i ich utrzymanie pokrywane było z funduszu MSZ. 31 października 1919 r. MSWojsk., w porozumieniu z Ministerstwem Skarbu i MSZ, określiło etaty i uposażenie dla attaché wojskowych RP w Waszyngtonie, Paryżu, Londynie, Bukareszcie, Rzymie, Sztokholmie, Kopenhadze, Berlinie, Bernie, Belgradzie, Budapeszcie, Helsingforsie (Helsinkach), Konstantynopolu i Wiedniu(58).

14 kwietnia 1924 r. Oddział II Sztabu Generalnego w piśmie do attaché wojskowego w Paryżu poinformował o ustanowieniu w budżecie MSZ następujących etatów attaché wojskowych i pełnomocników wojskowych RP: w Brukseli, Bukareszcie, Helsingforsie, Konstantynopolu (w 1927 r. w Ankarze), Londynie, Moskwie, Paryżu, Pradze, Rewlu (Tallinnie), Rydze i Rzymie.

W 1927 r. Oddział II określił zadania dla attachatów wojskowych, do których należało m.in. zdobywanie informacji o głównych sąsiadach Polski tj. Niemczech i ZSRR, zapewnienie tranzytu na wypadek wojny, zapewnienie ekspansji dla polskiego przemysłu zbrojeniowego, dostarczanie informacji Sztabowi Generalnemu WP na temat polityki wojskowej i sił zbrojnych państw urzędowania, uzyskanie danych mobilizacyjnych i organizacyjnych na wypadek wojny. Attaché wojskowi nie wykonywali zadań operacyjnych, lecz byli organizatorami i koordynatorami pracy wywiadowczej na własnym terenie. W 1931 r. obsada etatowa wojskowych placówek zagranicznych przedstawiała się następująco: w Belgradzie - płk Mieczysław Starzyński, w Berlinie - płk Witold Morawski, w Bukareszcie - płk Roman Michałowski, w Helsingforsie - kpt. Marian Chodacki, w Moskwie - płk Jan Kowalewski, w Paryżu - płk Ferek-Błeszczyński (attaché wojskowy i morski), w Pradze - mjr Andrzej Czerwiński, w Tokio - mjr Henryk Raychman, w Rydze - ppłk Andrzej Liebiech. W 1938 r. Rzeczypospolita Polska miała attachaty wojskowe w następujących ambasadach: w Belgradzie (ppłk. Tadeusz Wasilewski), Berlinie (płk Antoni Szymański), Bukareszcie (płk Tadeusz Zakrzewski), Helsingforsie (ppłk W. Łoś), Londynie (attaché lotniczy płk B. Kwieciński), Moskwie (ppłk Kamil Zaborowski), Paryżu (attaché wojskowy i morski płk. Wojciech Fyda i mjr pil. F. Piniński), Rydze (mjr F. Brzeskwiński), Rzymie (mjr Cezary Niewęgłowski), Tallinnie (mjr Stanisław Szczekowski), Tokio (mjr Adam Przybylski) i Waszyngtonie (płk pil. A. Chromin)(59). W 1939 r. powołano attaché wojskowego RP w Kownie. W okresie dwudziestolecia międzywojennego oprócz wymienionych istniały (krótko) placówki attaché wojskowych w Lizbonie, San Sebastian i Teheranie. Oprócz attachatów wojskowych wywiad głęboki prowadziły placówki wywiadowcze Referatu "Wschód" i Referatu "Zachód" Oddziału II Sztabu Głównego zagranicą, mieszczące się m.in. na terenie konsulatów RP i przedstawicielstw handlowych. Zadanie wywiadu głębokiego prowadzonego przez placówki wywiadowcze polegało na dostarczeniu całokształtu wiadomości natury wojskowej, ekonomicznej, społecznej i politycznej z terenu usytuowania placówki, głównie o III Rzeszy i ZSRR(60), z wykorzystaniem wszelkich dostępnych źródeł informacji.

Ośrodkiem polskiego wywiadu i kontrwywiadu na terenie Wolnego Miasta Gdańska był Referat II Informacyjny (Lądowy) Wydziału Wojskowego Komisarza Generalnego RP w Gdańsku(61). Zgodnie z decyzją szefa Sztabu Generalnego z 23 stycznia 1923 r. Wydział Wojskowy podlegał merytorycznie szefowi Oddziału II Sztabu Generalnego WP, a organizacyjnie - Komisarzowi Generalnemu RP w WM Gdańsku. Dopiero na początku lat 30. Wydział Wojskowy został podporządkowany szefowi Ekspozytury nr 3 Oddziału II w Bydgoszczy. Na jego terenie mieściła się placówka wywiadowcza Oddziału II - Gdańskie Biuro Informacyjne "BIG", które swym zasięgiem obejmowało również teren Pomorza niemieckiego i Prus Wschodnich. Miało ono ogromne znaczenie dla interesów ekonomicznych i obronnych Polski ze względu na to, że WM Gdańsk znajdowało się pod silnymi wpływami niemieckimi. W połowie lat 30. gdańska placówka wywiadowcza "BIG" została podporządkowana szefowi Ekspozytury Nr 3 w Bydgoszczy jako Posterunek Oficerski Nr 4. Znaczną ilość pozostawionych w kraju akt Sztabu Głównego przejęły niemieckie władze okupacyjne(62). Jak podaje Leszek Gondek we wstępie do monografii "Wywiad polski w Trzeciej Rzeszy"(63) problem zdobycia akt Wojska Polskiego, a szczególnie wojskowych służb specjalnych, stał się przedmiotem usilnych starań Niemców. Hitlerowcy utworzyli grupy uderzeniowe, których zadaniem było odnalezienie i zabezpieczenie dokumentów WP, głównie wywiadu i kontrwywiadu(64). Po zajęciu Warszawy zastali wprawdzie w centrali Oddziału II na Placu Saskim puste szafy, ale wkrótce akta te zostały odnalezione w magazynach Archiwum Wojskowego w Forcie Legionów na Żoliborzu. Również po zajęciu Bydgoszczy i Krakowa Niemcy przejęli akta Ekspozytur Nr 3 i Nr 4, które oddano natychmiast do dyspozycji tajnej policji. W ręce niemieckie dostały się również akta attachatów wojskowych pozostawione w budynkach polskich ambasad w państwach europejskich okupowanych przez armię niemiecką(65). Większość pozostawionych akt jednostek i instytucji wojskowych z terenów wschodnich RP przejęła Armia Czerwona po wkroczeniu do Polski 17 września 1939 r.(66).  Wszystkie zdobyte przez Niemców akta polskich służb informacyjnych zostały przewiezione wraz z innymi dokumentami i księgozbiorem WP do filii poczdamskiego archiwum wojskowego w Gdańsku-Oliwie(67).

W czasie okupacji dokumenty służb informacyjnych WP stanowiły szczególny przedmiot zainteresowania Abwehry i Gestapo. O tym, że poddane były licznym analizom, dzięki czemu rozpracowano sieć agenturalną polskiego wywiadu, świadczą nie tylko zachowane niemieckie opracowania, ale przede wszystkim liczne aresztowania osób współpracujących z polskim wywiadem. Część akt Sztabu Głównego, w tym Oddziału II, została wywieziona w głąb III Rzeszy i po zakończeniu wojny znalazła się na terenach zajętych przez Armię Czerwoną, a następnie została przewieziona do archiwów rosyjskich. Po zakończeniu II wojny światowej ocalałe z pożogi wojennej dokumenty WP z niemieckiego archiwum w Oliwie zgromadzone zostały w Centralnym Archiwum Wojskowym. Akta Oddziału II przejął Główny Zarząd Informacji MON. Po dokładnym przejrzeniu akta "przedwojennej dwójki" i SRI DOK zostały przekazane Urzędowi Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Przez kilkadziesiąt lat były one niedostępne dla badaczy. W 1989 r. Archiwum MSWiA zwróciło CAW 6313 jednostek archiwalnych akt Oddziału II NDWP, Oddziału II Sztabu MSWojsk. i Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) WP i jego ekspozytur oraz akta SRI DOK I-X z lat 1918-1939. Akta attachatów wojskowych RP i Samodzielnego Referatu Ligi Narodów trafiły do Archiwum Akt Nowych w Warszawie, przyczyniając się w ten sposób do ponownego rozproszenia dokumentacji(68). Zachowane szczątkowo dokumenty Szefostwa Wywiadu KOP przekazano do Archiwum Straży Granicznej. W 1964 r. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych przekazała do CAW archiwalia wojskowe uzyskane z ZSRR w drodze rewindykacji.

Były wśród nich akta Oddziału II NDWP i Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) WP oraz attachatów wojskowych RP(69). Większość zagrabionych przez Armię Czerwoną dokumentów przedwojennego Oddziału II i Szefostwa Wywiadu KOP pozostaje nadal w archiwach rosyjskich(70). Największy zbiór archiwaliów polskiej "dwójki" zgromadził Ośrodek Przechowywania Zbiorów Historyczno-Dokumentacyjnych Federacji Rosyjskiej w Moskwie. W zespołach tzw. "zdobycznych fondów" (polskiego i niemieckiego) znajduje się 3391 jednostek archiwalnych akt Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) WP i jego ekspozytur terenowych, w tym dokumenty Ekspozytury Nr 2 w Warszawie dotyczące m.in. działalności polskiego wywiadu w ZSRR, na Śląsku Cieszyńskim i Rusi Zakarpackiej, a także akta placówek wywiadowczych Referatu "Wschód" i akta attachatów wojskowych. Do tych zasobów archiwalnych nie mieli dostępu pracownicy nauki, a archiwalia polskie służyły Rosjanom jako materiał operacyjny. W wyniku kwerendy przeprowadzonej w archiwach moskiewskich przez Wojskową Komisję Archiwalną został opracowany wykaz dokumentów przedwojennego WP(71). Archiwa polskie wystąpiły do władz rosyjskich o rewindykację dokumentów przedwojennego Oddziału II Sztabu Głównego. Część dokumentów udało się archiwistom wojskowym skopiować i znajdują się one obecnie w zbiorach CAW w "Kolekcji Wojskowej Komisji Archiwalnej"(72). Ten przegląd nie daje pełnego obrazu rozproszenia archiwaliów Oddziału II Sztabu Głównego (Sztabu Generalnego WP) w kraju i na świecie. Część dokumentów wytworzonych przez Oddział II uległo zniszczeniu w czasie ewakuacji Sztabu Naczelnego Wodza do Rumuni we wrześniu 1939 r.(73).  Wśród niewielkiej ilości akt, które znalazły się po wojnie w archiwach zagranicznych, przeważają dokumenty Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza(74). Większość zgromadzona jest w Archiwum Instytutu i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie. Trafiły tam m.in. akta attachatów wojskowych w Lizbonie i San Sebastian z lat 1936-1939(75). Niewielkie ilości dokumentów Oddziału II Sztabu Generalnego WP posiada również Instytut Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku w kolekcji "Wypadki majowe 1926 r."(76). Stan zachowania akt Oddziału II Sztabu Głównego (Sztabu Generalnego WP) i jego ekspozytur terenowych oraz attachatów wojskowych RP zagranicą zgromadzonych w CAW jest trudny do określenia ze względu na jego ogromne rozmiary oraz losy wojenne, które doprowadziły do rozproszenia dokumentów. Na zawartość zespołu składa się różnorodna dokumentacja aktowa. Oprócz dokumentów własnych w zespole zgromadzone są pewne ilości dokumentów obcych, głównie rosyjskich, niemieckich, ukraińskich i litewskich. Akta obce występują w postaci oryginałów bądź fotokopii dokumentów pozyskanych przez polski wywiad. Poza aktami w zespole znajdują się materiały kartograficzne i ikonograficzne (albumy, fotografie), druki zwarte oraz prasa polska i zagraniczna. Zachowane materiały archiwalne w zasadzie pozwalają odtworzyć działalność wszystkich najważniejszych wydziałów i samodzielnych referatów centrali Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) oraz jego ekspozytur terenowych. Brakuje akt kilku referatów funkcjonujących w strukturze organizacyjnej Oddziału II w latach 1921-1929, w tym Referatu "A" oraz akt komórek powołanych w Oddziale II przed wybuchem wojny, tj. Wydziału Planowania Wywiadu, Samodzielnego Referatu Sytuacyjnego "Niemcy" oraz Referatu Centralnej Agentury i innych referatów Wydziału Kontrwywiadowczego, a także akt Ekspozytury Nr 6 w Łodzi. Losy wojenne akt polskiej służby dyplomatycznej spowodowały, że szczątkowo reprezentowane są akta attachatów wojskowych, szczególnie w Berlinie i Moskwie. Fragment zespołu stanowią akta Wydziału Wojskowego Komisariatu Generalnego RP w WM Gdańsku. Do cennych nabytków należy pozyskana w ostatnich latach centralna kartoteka pracowników i współpracowników wojskowych służb informacyjnych. Dla pełniejszego zilustrowania materiałów archiwalnych zgromadzonych w CAW w zespole akt Oddziału II Sztabu Głównego (Sztabu Generalnego) WP oraz w celu ułatwienia badaczom poszukiwań, poniżej przedstawiono skrócony przegląd zawartości inwentarza zespołu Oddziału II Sztabu Głównego WP z lat 1921-1939. Dokumentacja poszczególnych wydziałów Oddziału II została podzielona na materiały wytworzone przez ich poszczególne referaty.

Wydział Organizacyjny.

Archiwalia Referatu Organizacyjnego zawierają m.in.: rozkazy i zarządzenia dotyczące organizacji Oddziału II NDWP, Sztabu MSWojsk., Sztabu Głównego (Generalnego) WP i jego ekspozytur terenowych, SRI DOK, Wydziału Wojskowego Komisariatu Generalnego RP w WM Gdańsku, attachatów wojskowych RP oraz różnych formacji WP; regulaminy i instrukcje służby wywiadowczej i kontrwywiadowczej; materiały dot. współpracy z KOP, Strażą Graniczną, Żandarmerią Wojskową i Policją Państwową; opracowania na temat organizacji obcych armii. Materiały Referatu Personalnego to głównie przepisy służbowe, rozkazy, zarządzenia, instrukcje MSWojsk. oraz Sztabu Głównego (Generalnego) WP; akta osobowe oficerów i pracowników cywilnych oraz agentów Oddziału II; wnioski awansowe i odznaczeniowe; karty ewidencyjne i wykazy stanu oficerów Oddziału II NDWP, Sztabu MSWojsk., Sztabu Głównego (Generalnego) WP i jego ekspozytur, SRI DOK I-X oraz Szefostwa Wywiadu KOP; wykazy oficerów kontraktowych, opinie o oficerach służby informacyjnej. Grupę akt Archiwum Osobowego Oddziału II tworzą: dokumenty personalne oficerów i agentów (konfidentów) głównie Sekcji Defensywy Oddziału II NDWP i Sztabu MSWojsk. z lat 1918-1921; dossier agentów Biura Wywiadowczego Oddziału II NDWP i Centralnej Agentury Oddziału II Sztabu Generalnego WP oraz SRI DOK IX w Brześciu n. Bugiem z lat 1919-1939; kartoteki podejrzanych o szpiegostwo; albumy i fotografie wywiadowców; akta wojskowych sądów okręgowych dotyczące m.in. sprawy generałów Włodzimierza Zagórskiego i Michała Roli-Żymierskiego. Dokumentację Referatu Wyszkolenia stanowią: zarządzenia i instrukcje dotyczące poborowych oraz "reklamowania" personelu wywiadowczego na wypadek mobilizacji; plany kursów oraz stażów w kraju i zagranicą; programy kursów informacyjno-wywiadowczych i radio-szyfrowych w Oddziale II; wykazy kandydatów na kursy i odbywających praktyki; sprawozdania z ćwiczeń międzydywizyjnych i manewrów kawaleryjskich; programy pobytu gości zagranicznych na ćwiczeniach WP; regulaminy zawodów hipicznych, strzeleckich i narciarskich; teksty wykładów.

Do grupy materiałów Referatu Budżetowego należą: zarządzenia i przepisy MSWojsk. dotyczące gospodarki finansowej; preliminarze budżetowe wojska; zestawienia budżetowe Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) WP i jego ekspozytur oraz SRI DOK; rozliczenia finansowe attachatów wojskowych, rozliczenia wydatków na działalność wywiadowczą i reprezentacyjną; listy płac oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych sporządzone przez płatnika GISZ; sprawozdania "Funduszu Samopomocy Oficerów Oddziału II". Z dokumentacji Referatu Prasy Obcej zachowały się: wycinki oraz przeglądy prasy polskiej i zagranicznej; komunikaty i doniesienia prasowe; odpisy dokumentów armii obcych, raporty prasowe, głównie dotyczące Niemiec i ZSRR.

Wydział II - Wywiadowczy.

Wśród archiwaliów Referatu "Wschód" znajdują się: charakterystyka i zadania polskiego wywiadu w ZSRR i na Litwie; oceny nadesłanych materiałów wywiadowczych; raporty i opracowania dotyczące wywiadu wojskowego ZSRR (GRU) i służb bezpieczeństwa wewnętrznego (WCzK i GPU (OGPU)) oraz procesów politycznych w ZSRR; meldunki placówek wywiadowczych i ekspozytur Nr 1 i Nr 5 dotyczące Armii Czerwonej oraz armii litewskiej; meldunki, referaty i informacje na temat sytuacji polityczno-gospodarczej i wojskowej ZSRR, Litwy i Łotwy oraz międzynarodowej działalności komunistów; raporty i depesze polskich placówek dyplomatycznych w Moskwie, Charkowie, Rewlu, Rydze, Helsinkach i Konstantynopolu na temat kontaktów zagranicznych ZSRR; meldunki; oryginały i odpisy dokumentów rosyjskich, ukraińskich i litewskich pozyskane przez wywiad polski oraz rozszyfrowane depesze rosyjskie; wycinki z prasy; materiały placówek wywiadowczych: "Bałt", "Barnaba", "Ghazi", "Kjd", "Mandaryn", "N6", "Nabuchodonozor",  "Nord", ""P2", "Pielgrzym", "R7" i "Witteg" i innych zawierające dokumentację finansową placówek oraz meldunki wywiadowcze. Dokumentacja Referatu "Zachód" zawiera: zadania polskiego wywiadu na Zachodzie; raporty i meldunki ekspozytur Nr 3 i Nr 4 oraz placówek wywiadowczych i attachatów wojskowych RP dotyczące sytuacji politycznej (głównie w Niemczech, WM Gdańsku i w Czechosłowacji); raporty, meldunki i referaty o organizacji, uzbrojeniu i wyszkoleniu Reichswehry oraz działalności niemieckich organizacji paramilitarnych i związków cywilno-wojskowych (Stahlhelm) oraz policji (Schutzpolizei), a także organizacji nazistowskich - NSDAP, SA i SS na terenie III Rzeszy i WM Gdańska; meldunki placówek wywiadowczych dotyczące zmian w polityce wewnętrznej i zagranicznej Niemiec po dojściu Hitlera do władzy; informacje na temat lotnictwa niemieckiego, rozbudowy fortyfikacji i zakładów zbrojeniowych; opracowania i referaty na temat organizacji wywiadu niemieckiego (Abwehry) i jego aktywności na terenie Polski; wiadomości z pogranicza i meldunki o naruszeniu granicy polsko-niemieckiej; oryginały i fotokopie niemieckich dokumentów pozyskane przez polski wywiad; prasa niemiecka; materiały placówek wywiadowczych: "Adrian", "Bombaj", "Eleda", "Floryda", "Krystyna", "Leconte", "Martel", "Müller", "Tulipan", "Sajgon" i innych. Materiały Biura Szyfrów to głównie zarządzenia i wytyczne dotyczące wywiadu radiowego; instrukcje szyfrowe dla ekspozytur, attachatów wojskowych, placówek wywiadowczych i wywiadu KOP; depesze szyfrowe nadesłane z attachatów wojskowych; radiotelegramy i depesze sowieckie przejęte przez polski wywiad; tłumaczenia szyfrogramów Armii Czerwonej; materiały dotyczące współpracy polsko-rumuńskiej i polsko-francuskiej w dziedzinie szyfrowania dokumentów; meldunki o pracy podsłuchowych stacji radiotelegraficznych we Lwowie, Równem i Wilnie; informacje uzyskane ze stacji radiowych w 1939 r. Z akt Referatu Technicznego zachowała się korespondencja z ekspozyturami Oddziału II w sprawach wyposażenia technicznego i budowy pomieszczeń.

Wydział II b Zabezpieczenia Tajemnicy Wojskowej.

Na zawartość aktową spuścizny po Referacie Kontrwywiadowczym składają się: raporty informacyjne Sekcji Defensywy Oddziału II NDWP i Sztabu Generalnego WP; instrukcje postępowania na wypadek strajków;  informacje o współpracy kontrwywiadu wojskowego z władzami cywilnymi; meldunki na temat działalności komunistów w szeregach  wojska, wykazy stanu narodowościowo-wyznaniowego oraz statystyka dezercji i wypadków w WP; raporty sytuacyjne Policji Państwowej dotyczące  szpiegostwa, przestępstw pospolitych, agitacji komunistycznej, zamachów i zwalczania obcej dywersji; informacje na temat niemieckich i ukraińskich organizacji w Polsce; raporty o agitacji niemieckiej na Kaszubach i Górnym Śląsku; komunikaty o sytuacji narodowościowej i obozach pracy w ZSRR; materiały dotyczące dywersji sowieckiej na terenach wschodnich Rzeczypospolitej i działalności band rabunkowych; meldunki i korespondencja w sprawach osób podejrzanych o szpiegostwo, protokoły przesłuchań zatrzymanych na granicy i listy gończe. Dokumentacja Referatu Narodowościowego to: wytyczne wywiadu narodowościowo-politycznego; wykazy stanu narodowościowego i wyznaniowego oraz dezerterów w WP; komunikaty informacyjne Oddziału II; sprawozdania z sytuacji społeczno-politycznej na terenie DOK; raporty o nastrojach wśród mniejszości narodowych, głównie ukraińskiej i niemieckiej, w Polsce i informacje o ich zjazdach; sprawozdania z działalności Instytutu Spraw Narodowościowych; referaty na temat osadnictwa wojskowego na Kresach Wschodnich i działalności Związku Obrony Kresów Zachodnich; materiały dotyczące kościołów niekatolickich i sekt wyznaniowych w Polsce; informacje na temat sytuacji Żydów w Polsce.

Wydział Studiów (Ewidencji).

Materiały wytworzone przez Referat Statystyczny to sprawozdania Ministerstwa Kolei Żelaznych, opracowania na temat produkcji ropy naftowej w Polsce i zestawienia budżetów wojskowych. Akta Referatu Wschodniego obejmują:
raporty i wycinki z prasy na temat stosunków międzynarodowych oraz sytuacji politycznej na Litwie i w państwach Europy Środkowo-Wschodniej; komunikaty prasowe, raporty attaché wojskowego w Moskwie i meldunki wywiadowcze dotyczące sytuacji gospodarczej, wewnętrznej i wojskowej w ZSRR; opracowania na temat Armii Czerwonej i wojska litewskiego; raporty delegacji polskiej na posiedzenie Polsko-Sowieckiej Komisji Rozjemczej do spraw Granicznych; oryginały i odpisy dekretów najwyższych władz państwowych ZSRR, rozkazów wojskowych i instrukcji WKP(b); mapy obiektów cywilno-wojskowych ZSRR.
Dokumentację Referatu Zachodniego stanowią:
komunikaty i biuletyny francuskiego Sztabu Generalnego dotyczące Niemiec; raporty attaché wojskowych, meldunki wywiadowcze i referaty o sytuacji polityczno- gospodarczej i wojskowej Niemiec, Austrii, Francji, Czechosłowacji, Wielkiej Brytanii i Włoch; informacje na temat działalności Kominternu; teksty umów polsko-niemieckich; raporty Komisarza Generalnego RP w WM Gdańsku; meldunki sytuacyjne z terenu Górnego Śląska oraz Śląska Cieszyńskiego i Śląska Opolskiego; mapy Niemiec z dyslokacją jednostek niemieckich i obiektów wojskowych pozyskane przez polski wywiad.
Zawartość akt Referatu Południowego przedstawia się następująco:
raporty dot. sytuacji polityczno-wojskowej w Czechosłowacji i lotnictwa czeskiego; opracowanie na temat organizacji służby wywiadowczej Czechosłowacji; dane o wojsku bułgarskim; informacje o Austrii, Jugosławii i Węgrzech. Archiwalia Referatu Północnego to: raporty attaché wojskowego w Helsinkach dotyczące spraw wewnętrznych i zagranicznych Finlandii, referaty informacyjne "Państwa Nadbałtyckie". Na grupę akt Referatu "Rosja" (Samodzielnego Referatu "Rosja") składają się: raporty polskich placówek dyplomatycznych o sytuacji wewnętrznej, gospodarczej i wojskowej ZSRR; meldunki dotyczące Armii Czerwonej; komunikaty informacyjne KOP o dyslokacji rosyjskich i litewskich jednostek granicznych; referaty na temat aktywności wywiadu sowieckiego; informacje ma temat rozbudowy przemysłu wojennego i sił zbrojnych ZSRR; teksy konwencji wojskowej rosyjsko-niemieckiej 1922 r. i układu ZSRR"Litwa z 1926 r.; doniesienia agenturalne o roli ZSRR w konflikcie chińsko-japońskim; charakterystyki przywódców sowieckich; oryginały i kopie dokumentów rosyjskich; fotografie z manewrów i defilad Armii Czerwonej pozyskane przez polski wywiad; schematy linii komunikacyjnych i mapy ZSRR; albumy ze zdjęciami sprzętu wojskowego. Materiały Referatu "Niemcy" (Samodzielnego Referatu "Niemcy") to m.in.: opracowania na temat wywiadu i kontrwywiadu niemieckiego; zadania dla wywiadu polskiego w Niemczech i WM Gdańsku; raporty dotyczące sytuacji polityczno-gospodarczej i wojskowej Niemiec, Reichswery oraz organizacji wojskowych i policyjnych (Stahlhelm, Schutzpolizei, Grenzschutz) głównie na niemieckim Pomorzu i Śląsku oraz w Prusach Wschodnich; analiza budżetu wojskowego Niemiec; referaty na temat rozwoju lotnictwa niemieckiego i broni pancernej z załączonymi fotografiami sprzętu; raporty i meldunki attaché wojskowego w Berlinie dotyczące propagandy i sytuacji wewnętrznej w III Rzeszy oraz działalności narodowych socjalistów (NSDAP, SA, SS, Hitler Jugend) na terenie III Rzeszy i w WM Gdańsku; materiały dot. współpracy sowiecko-niemieckiej w obozach doświadczalnych "Kama" i "Tomka"; informacje przekazane przez wywiad francuski i angielski dotyczące Niemiec; raporty na temat użycia sprzętu niemieckiego w wojnie domowej w Hiszpanii; fotografie niemieckiego sprzętu wojskowego; meldunki wywiadowcze o ruchach wojsk niemieckich przy granicy z Polską; informacje z terenu Czechosłowacji; dane dotyczące mniejszości niemieckiej  w Polsce; informator o niemieckich siłach zbrojnych; mapy i szkice fortyfikacji, linii komunikacyjnych, obiektów wojskowych, lotnisk, zakładów zbrojeniowych w III Rzeszy i w Prusach Wschodnich; oryginały i fotokopie dokumentów niemieckich pozyskane przez polski wywiad; prasa niemiecka, w tym wydawnictwa nazistowskie.

Wśród dokumentów Referatu Studiów Ogólnych należy wyszczególnić:

raporty attachatów wojskowych dotyczące armii obcych, polskiej polityki zagranicznej i gospodarki Finlandii, Austrii, USA, Kanady oraz państw Ameryki Łacińskiej; odpisy artykułów z prasy litewskiej na temat stosunków z Polską oraz z prasy zagranicznej dotyczące przewrotu majowego; informacje o Lidze Narodów i państwach Małej Ententy; materiały dot. współpracy ze sztabami Francji i państw bałtyckich; informacje attaché wojskowego w Tokio na temat kontaktów wojskowych polsko-japońskich; sprawozdania i raporty attaché w Paryżu; referaty na temat armii Wielkiej Brytanii; meldunki attaché wojskowego w Lizbonie z terenu wojny domowej w Hiszpanii z fotografiami; raporty konsulatów RP na Bliskim Wschodzie i wycinki z prasy angielskiej dot. konfliktu arabsko-żydowskiego, Palestyny i Turcji; wycinki z prasy i informacje na temat konfliktu japońsko-chińskiego; materiały z 1938 r. dotyczące Czechosłowacji z załączonymi planami fortyfikacji przy granicy z Polską.

Wydział IV Traktatowy.

Archiwalia Referatu Traktatowo-Tranzytowego zawierają: teksy umów celnych i o ruchu granicznym z Niemcami i Czechosłowacją; umów handlowych z ZSRR, Estonią, Łotwą, Kanadą, Rumunią i Norwegią, umów tranzytowych z Rumunią, umów lotniczych z Czechosłowacją, Austrią, Niemcami, Hiszpanią, Portugalią, Litwą i Francją; tekst międzynarodowej konwencji lotniczej w Waszyngtonie; materiały Komisji Wojskowej do Spraw Tranzytu Materiałów Wojennych do Rosji sowieckiej; informacje o wizytach polskich okrętów wojennych w portach zagranicznych, w tym w Gdańsku, oraz o udziale polskiej delegacji na V Międzynarodowym Kongresie Medycyny i Farmacji Wojskowej w Londynie w 1929 r.; raporty dotyczące niemieckich transportów wojennych przez Pomorze do Prus Wschodnich i ZSRR; tekst nowelizacji rozporządzenia Prezydenta RP o granicach państwowych; korespondencja m.in. z Komisarzem Generalnym RP w Gdańsku w sprawach polskiego tranzytu przez WM Gdańsk i dostępu do portu gdańskiego; meldunki o naruszeniach granicy polskiej przez obce samoloty wojskowe; materiały dotyczące konferencji genewskiej. Dokumentacja wytworzona przez Referat Gdański to meldunki dotyczące WM Gdańska i Westerplatte, memoriał o polskiej polityce portowej oraz teksty umów polsko-gdańskich i niemiecko-gdańskich. Na zawartość akt Referatu Ligi Narodów (Samodzielnego Referatu Ligi Narodów) składają się: rezolucje Ligi Narodów o dostępie Polski do Morza Bałtyckiego; teksty: konwencji barcelońskiej, umów zawartych między Polską a WM Gdańskiem i Niemcami; protokoły Zgromadzenia Ogólnego Ligi Narodów, Komisji Morskiej, Tymczasowej Komisji Mieszanej dla Ograniczenia Zbrojeń; sprawozdania Międzysojuszniczej Wojskowej Komisji ds. Kontroli sytuacji militarnej Niemiec oraz Komitetu Arbitrażu i Bezpieczeństwa Ligi Narodów; opracowania na temat historii i organizacji Ligi Narodów; ocena paktu w Locarno; komunikaty o państwach Małej Ententy; referaty informacyjne na temat WM Gdańska; teksty wystąpień polskich dyplomatów i wojskowych na forum Ligi Narodów; wydawnictwa Międzynarodowej Komisji Nawigacji Powietrznej i Czerwonego Krzyża; przeglądy informacyjne MSZ "Polska i Zagranica"; materiały polskiej delegacji na Powszechną Konferencję Rozbrojeniową w Genewie w 1932 r.; wydawnictwo Ligi Narodów "Société Nations".

Samodzielny Referat Ogólny

Archiwalia Samodzielnego referatu Ogólnego zawierają: zaproszenia i depesze gratulacyjne dla szefa Sztabu Głównego; korespondencję dotycząca studiów i stażów oficerów armii obcych w Polsce oraz oficerów WP za granicą; sprawozdania z podróży służbowych; programy wizyt delegacji zagranicznych w Polsce; programy pobytu oficerów WP i członków Związku Strzeleckiego za granicą; informacje o WP udzielane attaché wojskowym państw obcych w Warszawie; korespondencję w sprawie odznaczenia oficerów armii obcych polskimi medalami oraz oficerów polskich medalami państw obcych; materiały dotyczące zakupu za granicą materiałów dla WP oraz eksportu polskiego uzbrojenia za pośrednictwem "Sepewe"; komunikaty dotyczące umów handlowych i komunikacyjnych Polski z Czechosłowacją, Niemcami, Litwą, Estonią, ZSRR i Wolnym Miastem Gdańskiem; referaty na temat organizacji i uzbrojenia armii obcych; materiały dotyczące współpracy sztabowej polsko-francuskiej, polsko-czechosłowackiej i polsko-rumuńskiej w dziedzinie wywiadu wojskowego; korespondencja w sprawie cmentarzy wojskowych i sprowadzenia zwłok gen. Józefa Bema.

Kancelaria.

Dokumentacja wytworzona przez Kancelarię Oddziału II to: rozkazy i zarządzenia NDWP, MSWojsk. i Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) WP dotyczące spraw organizacyjnych i administracji wojskowej; przepisy kancelaryjne i regulaminy biurowe, instrukcje rozliczenia podróży służbowych; korespondencja w sprawach paszportowych; sprawozdania Komisji Kontroli Ochrony Tajemnicy Wojskowej; materiały z odpraw u szefa Sztabu Głównego i narad dowódców OK; teka z życzeniami dla gen. Kazimierza Sosnkowskiego; protokoły posiedzeń Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości; materiały Komisji Opiniującej przy Komisarzu Rządu do Spraw Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu; raporty na temat sytuacji na Śląsku Cieszyńskim oraz plebiscytu na Warmii i Mazurach. Na uwagę zasługują oryginały protokołów z posiedzeń Rady Wojennej z lat 1920-1923 i dokumenty osobiste Józefa Piłsudskiego oraz meldunki, rozkazy i dzienniki dotyczące wydarzeń majowych w 1926 r.

Archiwum.

Spuścizna Archiwum Oddziału II to wykazy akt Oddziału II NSDWP, Sztabu MSWojsk., Sztabu Generalnego WP i ekspozytur oraz attachatów wojskowych przekazanych do Archiwum, protokoły spalenia akt oraz korespondencja w sprawie przesłania akt.

Biblioteka

Na dokumentację Biblioteki Oddziału II składają się regulaminy, katalog działowy, korespondencja w sprawie zakupu wydawnictw, czasopism i map zagranicą oraz przesłania wydawnictw wojskowych attachatom; dzienniki i wydawnictwa urzędowe, prasa polska i emigracyjna; biuletyny i przeglądy informacyjne MSZ "Polska i Zagranica", przeglądy prasy zagranicznej GISZ, artykuły i opracowania m.in. na temat wojny 1920 r. i Litwy, wydawnictwa niemieckie i rosyjskie, fiszki biograficzne, rękopisy prac gen. Władysława Sikorskiego, teksty referatów i wykładów z dziedziny wojskowości, opracowania na temat wywiadu (kontrwywiadu) polskiego i obcego.

Ekspozytury Oddziału II Sztabu Głównego (Sztabu Generalnego) WP.

W skład grupy akt Ekspozytury Nr 1 w Wilnie wchodzą materiały przejęte z ekspozytur Oddziału II NDWP w Wilnie i Grodnie, w tym dokumentacja finansowa Sztabu Obrony Krajowej w Wilnie i rozkazy Dowództwa Grupy Wojsk Litwy Środkowej; rozkazy MSWojsk., DOGen., NDWP, Sztabu Generalnego WP, DOK III i Komendy Obozu Warownego Wilno; zadania i organizacja wywiadu na wschodzie; meldunki wywiadowcze dotyczące organizacji i dyslokacji wojska litewskiego oraz Armii Czerwonej; komunikaty informacyjne o sytuacji polityczno-gospodarczej i wojskowej w ZSRR, na Litwie, Łotwie i w Prusach Wschodnich; protokoły przesłuchań polskich jeńców zwolnionych z niewoli litewskiej i sowieckiej; opracowania na temat stosunków polsko-litewskich i polsko-białoruskich; kopie dokumentów wojskowych rosyjskich i litewskich; plany fortyfikacji i szlaków komunikacyjnych na terenie Białorusi oraz mapy i inne dokumenty Białoruskiego Okręgu Wojskowego; informacje na temat działalności wywiadu litewskiego oraz GPU (OGPU) i GRU.

Akta Ekspozytury Nr 2 w Warszawie są reprezentowane przez raporty dotyczące Śląska i działającej tam grupy dywersyjnej "Zygmunt"; raporty o sytuacji politycznej na Litwie oraz sprawozdania z akcji dywersyjnej i kolportażowej wywiadu polskiego na terenie Litwy; korespondencja dotycząca oficerów ukraińskich, gruzińskich i azerbejdżańskich w WP; informacje na temat organizacji ukraińskich, m.in. UWO, UNDO, OUN, UNKT i "Wolne Kozactwo" działających na terenie RP i na emigracji; referaty na temat problemów narodowościowych w ZSRR; meldunki z posterunków oficerskich dotyczące kwestii mazurskiej i działalności niemieckich organizacji paramilitarnych i faszystowskich w WM Gdańsku oraz zadania dla polskiego wywiadu na terenie Prus Wschodnich i WM Gdańska; sprawozdania z działalności Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej i Instytutu Badań Spraw Narodowościowych; referaty i informacje na temat mniejszości narodowych w Polsce, kwestii żydowskiej i działalności polskich partii narodowych; sprawozdania Związku Strzeleckiego i Polskiego Związku Zachodniego; wycinki prasowe na temat polityki zagranicznej ZSRR; materiały dot. Śląska Cieszyńskiego i stosunków polsko-czechosłowackich; meldunki zawierające informacje o skupiskach emigracji z terenu ZSRR w Europie.

Archiwalia Ekspozytury Nr 3 w Bydgoszczy (Poznaniu) to: ewidencja agentów, dokumentacja finansowa; rozkazy organizacyjne z wykazem agentów; raporty i sprawozdania z pracy wywiadowczej; instrukcje wywiadowcze; sprawozdania, meldunki i raporty sytuacyjne z działań wywiadowczych na pograniczu i w głębi Rzeszy; raporty i meldunki wywiadowcze dotyczące organizacji, dyslokacji, wyszkolenia i uzbrojenia Reichswehry oraz organizacji niemieckich związków wojskowych i paramilitarnych: Stahlhelm, Deutscher Offizier Bund, Reiter Verein, Technische Nothilfe, Reichsbanner, Grenzschutz, Schutzpolizei i Banschutz działających głównie na terenie Pomorza niemieckiego i w Prusach Wschodnich; meldunki Wydziału Wojskowego Komisariatu Generalnego RP w Gdańsku i placówki wywiadowczej "BIG" o sytuacji w Gdańsku; akta śledcze i korespondencja w sprawie inwigilacji osób podejrzanych o współpracę z wywiadem niemieckim; oryginały i fotokopie dokumentów niemieckich władz wojskowych (w tym akta Abwehrstelle) oraz organizacji paramilitarnych i nazistowskich; informacje o współpracy wojskowej niemiecko-radzieckiej; raporty o transportach wojska niemieckiego przez korytarz polski; meldunki i informacje dotyczące organizacji, stanów liczebnych i szkolenia formacji nazistowskich SA i SS oraz działalności policji politycznej (gestapo) z załączonymi kopiami dokumentów; fotografie, mapy i plany koszar, lotnisk i schronów oraz fortyfikacji głównie z terenu Prus Wschodnich i Pomorza niemieckiego oraz obiektów cywilnych i wojskowych na terenie III Rzeszy; referaty na temat organizacji oraz metod pracy niemieckiego wywiadu ofensywnego i defensywnego, a także działalności dywersyjnej w Polsce i WM Gdańsku; dyslokacja i obsada personalna niemieckiej straży granicznej, żandarmerii i straży celnej; korespondencja w sprawie inwigilacji osób podejrzanych o szpiegostwo, akta śledcze i raporty kontrwywiadowcze; meldunki dotyczące przegrupowania wojska niemieckiego i ćwiczeń w pobliżu granicy z Polską oraz ruchu wojskowych w pociągach tranzytowych; szkice rozmieszczenia agentów polskiego wywiadu na terenie Niemiec i innych państw; materiały posterunków oficerskich nr 1-6.

Dokumentacja Ekspozytury Nr 4 Krakowie (Katowicach) składa się z wykazów agentów (konfidentów); instrukcji o ochronie tajemnicy wojskowej oraz wywiadowczych i szyfrowych; meldunków wywiadowczych z posterunków oficerskich dotyczących organizacji, dyslokacji, wyszkolenia i wyposażenia niemieckich sił zbrojnych (Reichswery i Wehrmachtu) oraz organizacji cywilno-wojskowych i policyjnych, głównie na niemieckim Śląsku, w tym Heimatschutzbundu, Volksbundu Schiliesien, Selbstschutzu, Schutzpolizei, a także organizacji nazistowskich " NSDAP, SA i SS; meldunków o sytuacji polityczno-wojskowej w Czechosłowacji na Rusi Zakarpackiej; meldunków wywiadowczych na temat dyslokacji Armii Czerwonej na terenie Ukraińskiego Okręgu Wojskowego; raportów kontrwywiadowczych ze zwalczania obcego szpiegostwa na terenie województw krakowskiego i śląskiego; protokołów przesłuchań osób podejrzanych o działalność wywiadowczą i przynależność do niemieckich bojówek, dezerterów z WP oraz nielegalnie przekraczających granicę; listów inwigilacyjnych i gończych; informacji na temat niemieckiej akcji kolonizacyjnej i mniejszości niemieckiej w Polsce oraz sytuacji Polaków na Śląsku Opolskim; meldunków dotyczących ćwiczeń wojska, policji, organizacji paramilitarnych i oddziałów SA w pobliżu granicy z Polską, organizacji niemieckiej straży granicznej i celnej, naruszenia granicy i prowokacji niemieckich; wytycznych dla służby wywiadowczej WP i Straży Granicznej z 1939 r.; fotografii z defilad wojskowych i manewrów; wydawnictw niemieckich.

Do grupy akt Ekspozytury Nr 5 we Lwowie należą: raporty i meldunki sytuacyjne dotyczące Ukraińskiego Okręgu Wojskowego, działalności GPU (OGPU), rozbudowy przemysłu, komunikacji i fortyfikacji, położenia ludności Ukrainy, dyslokacji Armii Czerwonej i sowieckiej straży granicznej na terenie ZSRR, emigracji ukraińskiej oraz działalności różnych organizacji politycznych, w tym nacjonalistów ukraińskich na terenie Rzeczypospolitej; raporty kontrwywiadowcze zawierające ocenę ruchu niepodległościowego i terrorystycznego na Ukrainie Zachodniej; wykazy osób zatrzymanych na granicy i dezerteró w z Armii Czerwonej; protokoły z przesłuchań uciekinierów z ZSRR i relacje osób powracających z więzień sowieckich; opracowania na temat polityki narodowościowej ZSRR, walki z Kościołem katolickim i Cerkwią prawosławną; meldunki wywiadowcze o wpływach niemieckich na Słowacji; tłumaczenie instrukcji dla agentów sowieckich i inne rosyjskie dokumenty wojskowe pozyskane przez wywiad ekspozytury i KOP; przeglądy prasy rosyjskiej i ukraińskiej.

Akta Ekspozytury Nr 6 w Brześciu n. Bugiem to: raporty organizacyjne i wykazy agentów; sprawozdania z pracy ekspozytury i sprawozdania DOK III ze stanu bezpieczeństwa na terenie województw wschodnich RP; meldunki wywiadowcze i komunikaty dotyczące Litwy i ZSRR oraz dyslokacji  Armii Czerwonej na trenie Białoruskiego Okręgu Wojskowego; protokoły przesłuchań osób podejrzanych o szpiegostwo.

Attachaty wojskowe RP

Grupa archiwaliów attachatów wojskowych RP (w Belgradzie, Berlinie, Bernie, Brukseli, Budapeszcie, Budapeszcie, Helsingforsie (Helsinkach), Konstantynopolu, Kopenhadze, Londynie, Moskwie, Paryżu, Pradze, Rydze, Rzymie, San Sebastian, Sztokholmie, Tokio, Waszyngtonie i Wiedniu) obejmuje: korespondencję z różnymi instytucjami w Polsce i w kraju urzędowania dotyczącą spraw personalnych, administracyjnych i finansowych placówek wojskowych, odznaczeń, wizyt oficjalnych oraz zakupu uzbrojenia dla WP zagranicą i jego transportu do Polski. Poza tym włączono tu również okólniki MSZ, rozkazy MSWojsk. i instrukcje Oddziału II dla attaché wojskowych za granicą; plany studiów i stażów oficerów WP zagranicą, głównie we Francji i Wielkiej Brytanii; materiały dot. służby wojskowej Polaków w armiach obcych i w Legii Cudzoziemskiej; raporty i informacje na temat organizacji, wyszkolenia i uzbrojenia armii obcych oraz analizy ich budżetów wojskowych; materiały Polskiej Wojskowej Misji Zakupów w Paryżu i Kierownictwa Transportów Wojskowych w Wiedniu; oferty firm zagranicznych produkujących sprzęt wojskowy; opracowania na temat stosunków wewnętrznych i zagranicznych krajów urzędowania, Ligi Narodów, państw Małej Ententy i paktu w Locarno; raporty prasowe i referaty informacyjne NDWP oraz Oddziału II Sztabu Generalnego WP dotyczące spraw międzynarodowych; informacje attaché wojskowych na temat rozbudowy sił zbrojnych Niemiec i ZSRR oraz działalności obcych służb wywiadowczych; wycinki z prasy i wydawnictwa.

Wydział Wojskowy Komisariatu Generalnego RP w Wolnym Mieście Gdańsku.

Grupę akt Wydziału stanowią: rozkazy i zarządzenia dot. organizacji placówek wojskowych w siedzibie Generalnego Komisarza RPw Gdańsku; wykaz szyfrów; raporty i informacje na temat stosunków politycznych, gospodarczych i narodowych w WM Gdańsku; postanowienie Wysokiego Komisarza Ligi Narodów dotyczące postoju okrętów polskich w porcie gdańskim; raporty, meldunki i komunikaty informacyjne placówki wywiadowczej "BIG" dotyczące organizacji, wyszkolenia i dyslokacji jednostek wojskowych, straży celnej i policji niemieckiej na Pomorzu oraz rozbudowy obiektów wojskowych, dróg i umocnień w Prusach Wschodnich, a także działalności niemieckich organizacji wojskowych i nazistowskich oraz sytuacji Polaków w WM Gdańsku; meldunki konsulatów RP w Królewcu, Kwidzynie i Szczecinie oraz raporty posterunków oficerskich o sytuacji militarnej Niemiec. Na uwagę zasługuje informacja dotycząca rozpracowania szyfru "Enigmy".

Materiały z lat 1939-1959

Materiały te zawierają: opracowania na temat ekspozytur zachodnich i fotokopie dokumentów Oddziału II sporządzone w niemieckim Archiwum w Oliwie; referaty i komunikaty na temat Oddziału II i samodzielnych referatów informacyjnych DOK opracowane po wojnie; akta oficerów Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) WP oraz akta oficerów WP podejrzanych o współpracę z obcymi wywiadami wojskowymi. Zespół akt Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego WP) z lat 1921-1939 liczy 7861 jednostek archiwalnych. Archiwalia te, chociaż niekompletne, stanowią największą w kraju i unikalną bazę źródłową do badań z zakresu organizacji i metod działania polskiego wywiadu i kontrwywiadu wojskowego w okresie II Rzeczypospolitej.

1. Dekret o organizacji najwyższych władz wojskowych, Dziennik Rozkazów Tajnych nr 3, poz. 26 z 10 lutego 1921 r.
2. Dodatek Tajny nr 10 z 12 kwietnia 1921 r. do Dziennika Rozkazów MSWojsk. nr 18.
3. Biuro Ścisłej Rady Wojennej składało się z trzech oddziałów. Oddział IIa miał zajmować się sprawami związanymi z wywiadem ofensywnym. W 1922 r. został przeniesiony do Oddziału II Sztabu Generalnego WP.
4. Na bazie Biura Wywiadowczego Oddziału II NDWP powstał Wydział Wywiadowczy Oddziału II Sztabu Generalnego WP, natomiast z Biura Ewidencyjnego utworzono Wydział Ewidencyjny. Poza tym do Oddziału II Sztabu Generalnego WP przeszły: Sekcja Szyfrowa do Wydziału Organizacyjnego oraz sekcje: Wywiadowcza i Defensywy do Wydziału Wywiadowczego. Z Oddziału II Sztabu MSWojsk. do Oddziału II Sztabu Generalnego WP przeszły sekcje: Ogólno-Organizacyjna, Defensywy i Informacyjna.
5. Dziennik Rozkazów Tajnych nr 3, poz. 26 z 10 lutego 1921 r.
6. CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Sztabu Generalnego) (Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.)), sygn. I.303.4.14, Rozkaz L.24343/II z 23 czerwca 1921 r.
7. Ibidem.
8. CAW, Oddział I Szt. Gł . (Szt. Gen.), sygn. I.303.3.21, Przepisy służbowe MSWojsk.
9. Od 1923 r. przemianowany na Referat Budżetowy.
10. Referat Wschodni (A) - ZSRR, Turcja, Iran, Indie, Chiny, Japonia, Ameryka.
11. Referat Zachodni (B) - Niemcy, Francja, Belgia, Holandia, Szwajcaria, Hiszpania.
12. Referat Północny (C) - państwa skandynawskie, państwa bałtyckie, Wielka Brytania.
13. Referat Południowy (D) - Austria, Czechosłowacja, Węgry, Bułgaria, Włochy.
14. Referat Narodowościowy składał się z podreferatów: niemieckiego, żydowskiego, ukraińskiego, białoruskiego, litewskiego, tatarskiego, rosyjskiego i czeskiego.
15. Referat "A" Techniki Wywiadu tworzyły trzy podreferaty : A1 - wywiadu dywersyjnego, A2 - wywiadu specjalnego (chemicznego) i A3 - technicznego zaopatrywania wywiadu oraz Laboratorium Chemiczne, Biuro Fotograficzne i Biuro Paszportowe, które następnie przejęła Centralna Agentura. Szefem Referatu w 1921 r. był kpt. Tadeusz Puszczyński.
16. Szefem Referatu "B" Centralnej Agentury był por. Mieczysław Bratkowski.
17. Szefem Referatu "C" Kontrwywiadu był kpt. Julian Grudziński
18. Szefem Referatu "D" Radiowywiadu był por. Jan Kowalewski.
19. CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.14.
20. CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.30, Pełna obsada Oddziału II z uwzględnieniem szefów poszczególnych komórek organizacyjnych
21. Utworzone na bazie oddziałów informacyjnych sztabów Dowództw Okręgów Generalnych
22. Zadaniem wywiadu głębokiego było dostarczanie Oddziałowi II wiadomości z dziedzin: wojskowej, ekonomicznej, społecznej i politycznej uzyskanych przez placówki wywiadowcze zagranicą.
23. W okresie 20-lecia międzywojennego polski wywiad współpracował z Francją i Rumunią oraz w mniejszym stopniu z Czechosłowacją i Estonią, a przed wybuchem wojny - z Wielką Brytanią.
24. Szerzej: A. Pepłoński, Wywiad polski na ZSRR 1921-1939, Warszawa 1996.
25. CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt.Gen.), sygn. I.303.4.30.
26. Ibidem.
27. Agentów służby wewnętrznej (defensywa) przekazano do Referatu Zabezpieczenia Tajemnicy Wojska (Kontrwywiadowczego).
28. Referat ten funkcjonował w strukturach Oddziału II Sztabu Głównego do 1932 r., początkowo samodzielnie, a od 1929 r. - w Wydziale IV Traktatowym. (W Oddziale III Sztabu Generalnego WP znajdował się Samodzielny Referat Ligi Narodów o podobnych kompetencjach).
29. Dziennik Ustaw RP nr 79 z 1926 r., poz. 444-445.
30. CAW, Oddz. I Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.3.23, rozkaz L.5300/Org. z 22 grudnia 1928 r.
31. Ibidem, sygn. I.303.3.24
32. Referat Studiów Ogólnych dzielił się na: Referat Polityczny, Referat Ewidencyjny 1 - Francja, Włochy, Hiszpania, Referat Ewidencyjny 2 - państwa bałtyckie i skandynawskie, Referat Ewidencyjny 3 - państwa bałkańskie, państwa Małej Ententy, Referat Ewidencyjny 4 - Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Bliski i Daleki Wschód oraz Referat OPL
33. CAW, Oddz. I Szt. Gł. (Szt .Gen.), sygn. I.303.3.23.
34. Ibidem.
35. CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.185. Ulegała ona w późniejszych latach przeobrażeniom, ale zmiany te nie były formalnie przeprowadzone na mocy rozkazu.
36. CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.216, Obsada personalna Oddz. II Szt. Gł. z 1933 r.
37. Szefami Referatu "Wschód" byli m.in.: mjr Michał Talikowski, rtm. Aleksander Niedziński i por. Jerzy Niezbrzycki. Polski wywiad wschodni w latach 30. działał w oparciu o placówki wywiadowcze usytuowane na terytorium ZSRR oraz Europy Północnej i Południowo-Wschodniej. Obejmował swym zasięgiem tereny Azji Mniejszej (Turcja), Azji Środkowej (Persja) i dalekiego Wschodu (Chiny, Japonia). Referat ten niezależnie od Ekspozytury Nr 2, miał w Europie Zachodniej własne komórki wywiadowcze, które zajmowały się emigracją z Rosji sowieckiej.
38. Szefami Referatu "Zachód" byli m.in.: mjr Adam Świtkowski i mjr Tadeusz Szumowski. Terytorialny zakres prac wywiadowczych dla tego Referatu został określony w 1927 r. Referat "Zachód", podobnie jak Referat "Wschód", działał w oparciu o placówki wywiadowcze rozlokowane na terenie przedstawicielstw dyplomatycznych i handlowych, głównie na terytorium Niemiec oraz państw z nimi sąsiadujących. CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt.Gen.), sygn. I.303.4.108, Zadania referatów "Wschód" i "Zachód".
39. Zajmował się opracowywaniem szyfrów dla potrzeb Oddziału II i placówek wywiadowczych za granicą.
40. CAW, Oddz. I Szt.Gł (Szt.Gen.), sygn. I.303.3.23.
41. L. Sadowski, Oddział II Sztabu Głównego, WIH, MiD, I/3/94.
42. Ibidem.
43. J. Sadowski, Polska w latach 1918-1939, referaty i opracowania, Warszawa 1960 (w zbiorach WIH).
44. Ustalona na podstawie spisu telefonów Sztabu Głównego z sierpnia 1939 r. (CAW, Oddz. I Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.3.23) oraz spisu abonentów telefonicznych Oddziału II (CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen), sygn. I.303.4.185).
45. Dziennik Ustaw RP nr 86 z 1939 r., poz. 453.
46. CAW, Kampania Wrześniowa, sygn. II/4/57, Organizacja i skład personalny Sztabu Naczelnego Wodza.
47. W terenie kontrwywiadem wojskowym zajmowały się oddziały informacyjne DOK I-X, przekształcone w 1924r. w Samodzielne Referaty Informacyjne. Szefowie SRI formalnie podlegali dowódcy korpusu, ale merytorycznie - szefowi Oddziału II, od którego otrzymywali wytyczne i fundusz dyspozycyjny.
48. Wywiad płytki dzielił się na właściwy, prowadzony przez ekspozytury Oddziału II, oraz graniczny, którym zajmowało się Szefostwo Wywiadu KOP i cywilne organy bezpieczeństwa tj. Straż Graniczna i Policja Państwowa.
49. A. Misiuk, Służby specjalne II Rzeczypospolitej, Warszawa 1998.
50. Tworzenie ekspozytur traktowano jako pierwszy etap reorganizacji wywiadu wojskowego na czas pokoju. Do Oddziału II Szt. Gen. WP przeszły z Oddziału II NDWP ekspozytury w Grudziądzu, Poznaniu i Krakowie. Na terenach wschodnich na miejsce zlikwidowanych oddziałów informacyjnych armii powstały ekspozytury Oddziału II NDWP we Lwowie, Grodnie (przeniesiona do Wilna) i w Brześciu n. Bugiem, które następnie przejął Oddział II Szt. Gen. WP.
51. W 1929 r. uległa likwidacji. Na jej miejsce powstała nowa Ekspozytura Nr 2 w Warszawie, usytuowana w strukturach organizacyjnych centrali Oddziału II, o innym, specyficznym zakresie działania. Jej głównym zadaniem było tworzenie ośrodków dywersji polskiego wywiadu (w czasie pokoju i na wypadek wojny). Poza tym Ekspozytura Nr 2 zajmowała się problemami narodowościowymi w Polsce oraz emigracją rosyjską i akcją prometejską polegającą na wspieraniu żądań niepodległościowych ugrupowań narodów wchodzących w skład ZSRR.
52. CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.184.
53. Odrębną organizację miała zreorganizowana w 1929 r. Ekspozytura Nr 2 w Warszawie. Składała się z: Samodzielnego Referatu "Zachód" A (Niemcy i Prusy Wschodnie, Wolne Miasto Gdańsk, Czechosłowacja), Samodzielnego Referatu "Wschód" B (ZSRR, Litwa), Samodzielnego Referatu Terenów Własnych Zachodnich i Południowych, Referatu Techniki Dywersyjnej, Referatu Bezpieczeństwa Technicznego, Referatu Propagandy i Referatu Administracyjnego, które składały się z podreferatów. CAW, Oddz. II Sz. Gł. (Szt.Gen.), sygn. I.303.4.185.
54. Ekspozytury pod względem służbowym, obsady personalnej i funduszu dyspozycyjnego podlegały szefowi Oddziałowi II Szt. Gen. WP, ale pod względem dyscyplinarnym - komendantom garnizonów.
55. W 1933 r. zreorganizowano wywiad KOP i utworzono Szefostwo Wywiadu KOP w Warszawie, któremu zostały podporządkowane organizacyjnie ekspozytury: Nr 1 w Wilnie i Nr 5 we Lwowie. Placówki wywiadowcze KOP nr 1-12 stanowiły aparat wywiadowczy ekspozytur Nr 1 i Nr 5. Przełożonym merytorycznym całego aparatu wywiadowczego KOP był szef Oddziału II Sztabu Głównego, któremu podlegało Szefostwo Wydziału KOP na prawach wydziału. W Szefostwie Wywiadu KOP funkcjonowały cztery referaty: Ogólny, Wywiadowczy, Kontrwywiadowczy i Służby Granicznej. Zakres działania wywiadu KOP obejmował: wywiad płytki w ZSRR, na Litwie i na wschodnich terenach Prus Wschodnich, a od 1938 r. - Ruś Zakarpacką i Słowację.
56. W latach wcześniejszych Ekspozytura Nr 3 dysponowała posterunkami oficerskimi w Mławie, Grudziądzu, Gdyni, Poznaniu, Białymstoku i WM Gdańsku.
57. Dodatek do Dziennika Rozkazów Wojskowych nr 8, poz. 69 z 21 sierpnia 1919 r.
58. Dodatek do Dziennika Rozkazów Wojskowych nr 14, poz. 193, z 16 grudnia 1919 r.
59. Rocznik polityczno-gospodarczy, Warszawa 1938
60. Placówki wywiadowcze tworzono nie tylko na terytorium Niemiec i ZSRR, ale także w państwach z nimi sąsiadujących: w Holandii, Szwecji, Francji, Finlandii, Turcji.
61. Wolne Miasto Gdańsk zostało ustanowione w 1920 r. Władzę na obszarze miasta sprawował Senat. Polska reprezentowała WM Gdańsk w zakresie polityki zagranicznej i miała obowiązek jego obrony na wypadek agresji. Pełnomocnikiem rządu polskiego w WM Gdańsku był Komisarz Generalny RP, natomiast Ligę Narodów reprezentował Wysoki Komisarz Ligi Narodów. W celu reprezentowania wojskowych interesów państwa polskiego w WM Gdańsku, rozkazem ministra spraw wojskowych z 5 stycznia 1920 r., ustanowiony został Departament II Wojskowy Komisariatu Generalnego RP w Wolnym Mieście Gdańsku. (Na początku grudnia 1922 r. został przemianowany na Wydział Wojskowy). Szefowi Wydziału Wojskowego podporządkowane były składy tranzytowe na Westerplatte. W Wydziale Wojskowym powołano Sekcję II Polityczną, przemianowaną na Referat II Informacyjny (Lądowy) zajmujący się wywiadem i kontrwywiadem wojskowym. Dziennik Tajny nr 3, poz. 19, z 1922 r.
62. Brak instrukcji archiwalnej (do 1398 r.) dotyczącej postępowania z dokumentami wojskowymi oraz wykorzystywanie dokumentów Sztabu Głównego do bieżących potrzeb spowodowało, że nie udało się oddzielić akt tajnych i poufnych od makulatury, a także odpowiednio ich zabezpieczyć lub zniszczyć na wypadek zagrożenia wojną. W chwili wybuchu wojny we wrześniu 1939 r. część akt Oddziału II spalono pod nadzorem gen. Wacława Stachiewicza (w tym szyfry i akta Biura Szyfrów), aby nie dostały się w ręce wroga. Część akt operacyjnych została ewakuowana ze Sztabem Naczelnego Wodza do Rumunii, a następnie przewieziona do Francji i Wielkiej Brytanii. Szerzej: M. Utnik, Sztab Polskiego Naczelnego Wodza w czasie II wojny światowej, "WPH" Nr 2, 1972; J.Ciesielski, Archiwalia wojskowe po 1939 r., "WPH" Nr 1, 1992; Kampania wrześniowa 1939 r. Sprawozdania informacyjne Oddziału II sztabu Naczelnego Wodza (dokumenty), oprac. A. Suchcitz, T.XXI, z. 2, Londyn 1994-1995.
63. L. Gondek, Wywiad polski w Trzeciej Rzeszy 1934-1939, Gdańsk 1975.
64. M. Stażewski, Poszukiwania ewakuowanych akt polskich prowadzone przez niemieckie władze okupacyjne w czasie II wojny światowej, "Archeion", T.VXXVIII, 1984.
65. Tuż przed wojną w placówkach dyplomatycznych RP i attachatach spalono szyfry oraz akta zaszyfrowane i tajne oraz akta polskich placówek wywiadowczych działających na zachodzie. Część akt attachatów wojskowych i placówek wywiadowczych za granicą przesłano tuż przed wybuchem wojny do centrali Oddziału II w Warszawie, gdzie podzieliły los okupacyjny innych akt Oddziału II.
66. Rosjanie, podobnie jak Niemcy, zdawali sobie sprawę z wartości archiwaliów Wojska Polskiego. 15 września 1939 r. ludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRR wydał zarządzenie dot. zbierania i przekazywania znalezionych dokumentów władzom NKWD. Część pozostawionych akt Oddziału II Sztabu Głównego, które znalazł szeregowy żołnierz Armii Czerwonej, trafiła do Moskwy już w 1939 r. Szerzej: W. Roman, Centralne Archiwum Wojskowe 1918-1939, Warszawa 1999.
67. L. Lewandowicz, Polskie archiwalia wojskowe w czasie okupacji, "WPH" nr 3, 1972, s. 480-482; L. Gondek, op.cit., s. 1-20.
68. Należy tu również wymienić Archiwum Państwowe w Gdańsku, gdzie w zespole "Komisarza Generalnego RP w WM Gdańsku, 1919-1939" przechowywane są akta Wydziału Wojskowego.
69. B. Woszczyński, Materiały archiwalne przekazane Centralnemu Archiwum Wojskowemu ze Związku Radzieckiego, "WPH" nr 4, 1964, s. 281-297.
70. Informacja o wynikach pracy Wojskowej Komisji Archiwalnej w archiwach Federacji Rosyjskiej w okresie wrzesień 1992 - czerwiec 1993, "BWSA" nr 16, 1993, s. 5-59.
71. Ibidem.
72. CAW, Inwentarz Kolekcji Wojskowej Komisji Archiwalnej, oprac. W. Roman.
73. J. Ciesielski, Archiwalia wojskowe po 1939 r., "WPH" nr 1, 1992, s. 55-63; R. Czarnecka, Archiwalia wojskowe w kraju i zagranicą, "BWSA" nr 21, 1998, s. 183-201.
74. Kampania wrześniowa 1939 r., Sprawozdania informacyjne Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza (dokumenty), opr. A. Suchcitz, Londyn 1986.
75. E. Kołodziej, Archiwalia w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie, "Archeion", t. 95, 1995, s. 107-112.
76. A. Garlicki, Z Sulejówka do Belwederu [w:] Dzieje narodu i państwa polskiego, Warszawa 1990.